خواب خوش نفتی دولت در بودجه سال‌های اخیر/ فروش نفتی که محقق نمی‌شود
نفت در سده اخیر همواره نقش مهمی در تامین منابع بودجه کشور داشته که این نقش آفرینی در بودجه با فراز و نشیب همراه بوده است. در سال‌های اخیر پیش بینی دولت از درآمدهای نفتی در بودجه بسیار خوش بینانه بوده که این موضوع نتیجه‌ای جز کسری بودجه، استقراض از بانک مرکزی و در نهایت تورم به همراه نداشته است.
اقتصاد آنلاین – سیده زهرا محمودی؛ شاید وقتی نفت برای نخستین بار در خرداد ماه 1287 در مسجد سلیمان کشف شد، کسی فکر نمی‌کرد روزی یه یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی بودجه دولت در کشور تبدیل شود؛ در سال‌های ابتدایی پس از کشف نفت، این ماده نقش آن چنانی در بودجه کشور نداشت؛ اما کم کم با افزایش تولید نفت، نقش آن در بودجه پر رنگ و پرنگ‌تر شد تا جایی که بخش زیادی از منابع تامین بودجه کشور را از آن خود کرد.
نقش نفت در بودجه همیشه به یک اندازه نبوده و رویدادهایی همچون جنگ و تحریم‌ها در پر رنگ و کمرنگ شدن نقش آن در بودجه تاثیرگذار بوده است. در ابتدای دهه 50، تولید و صادرات نفت و در نهایت درآمدهای نفتی رشد بی‌سابقه‌ای داشت و در سال‌های 51 تا 57، کشور روزانه 4.5 تا 6 میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کرد. این موضوع موجب شد بودجه دولت شدیداً به نفت وابسته شود. پس از انقلاب و در دوره جنگ، تولید و درآمدهای نفتی کاهش شدیدی داشت و پس از آن سعی شد سهم نفت در بودجه کاهش یابد؛ اما این امر ناشی از فشار تحریم‌ها بود.
طی این سال‌ها هرچند همواره شعار سیاست‌گذاران کاهش وابستگی به نفت بوده و طرح‌های متعددی را در این خصوص تصویب کرده‌اند اما هرگز گام مؤثری در راستای کاهش وابستگی برداشته نشده‌است و آن چیزی که موجب تغییرات سهم نفت در بودجه شده‌است، نوسانات درآمدهای نفتی ناشی از عوامل بیرونی همچون تغییرات قیمت جهانی و تحریم‌های اقتصادی بوده‌است.
در دهه90، بودجه در دولت نهم و دهم تا حدی زیادی به نفت وابسته بود و در سال 90، وابستگی بودجه به نفت به 48درصد رسید. در دولت دهم و یازدهم نیز، این وابستگی به نفت بالاجبار به علت تحریم‌ها کاهش یافت و کاهش وابستگی بودجه به نفت به جایی رسید که نوبخت، رییس سازمان برنامه و بودجه، در دی ماه 98 وابستگی بودجه 99 به نفت را کمتر از 10درصد خواند.
نقش نفت در بودجه سال‌های اخیر
هر ساله در لایحه بودجه سال آینده، بخشی از منابع بودجه‌ای از طریق درآمدهای نفتی پیش‌بینی می‌شود؛ اما این پیش بینی‌ها معمولاً خوش بینانه بوده‌است. مخصوصاً در دو سال اخیر، منابع حاصل از صادرات نفتی، بیش برآورد شده بود که این امر خود یکی از عوامل مهم در افزایش کسری بودجه دولت و تورم محسوب می‌شود.
برای مثال کل درآمدهای نفتی دولت در سال98، در حدود 5.8 میلیارد دلار بوده است و طبق پیش بینی بودجه99، مقرر شد تا روزانه یک میلیون بشکه نفت صادر شود و قیمت هر بشکه نفت نیز 50دلار باشد؛ اما باتوجه به مصاحبه رییس سازمان برنامه و بودجه که اخیرا منتشر شد، نوبخت گفت: تنها 6درصد از درآمدهای نفتی مورد انتظار محقق شده است. هرچند بخش زیادی از عدم تحقق درآمد مورد انتظار به شیوع کرونا و در پی آن کاهش قیمت و صادرات نفت باز می‌گردد، اما نمی‌توان از خوش بینی‌های دولت در بیش برآورد درآمدهای نفتی نیز غافل شد.
سال 98 یکی از سال‌های سخت درآمدی دولت، با کسری بودجه شدید بوده است؛ در بودجه سال98 نیز، پیش بینی شد دولت روزانه یک میلیون و 500هزار بشکه نفت بفروشد و قیمت هر بشکه نفت هم 54 دلار در نظر گرفته شد؛ اما این پیش بینی بیش از حد خوش بینانه بود قیمت هر بشکه نفت صادراتی ایران در سال98، 50دلار بود و روزانه 490هزار بشکه نفت صادرات شد؛ یعنی تقریبا یک سوم رقم پیش بینی شده و به معنی این است که دو سوم منابعی که از درآمد صادرات نفتی پیش بینی شده بود، حاصل نشد که در نهایت کسری بودجه شدیدی را برای دولت در پی داشت.
در بودجه سال 97 دولت پیش‌بینی صادرات 2 میلیون بشکه‌ای در روز را با قیمت 55 دلاری کرد ولی آنچه عملاً محقق شد فروش 1.5 میلیونی در این سال بود. در بودجه 96 پیش بینی شد دولت روزانه 2 میلیون و 500 هزار بشکه نفت بفروشد و قیمت هر بشکه نفت هم 55دلار برآورد شده بود. براساس گزارش بانک مرکزی درآمدهای حاصل از صادرات نفتی ایران (نفت خام، فرآورد‌ه‌های نفتی، گاز طبیعی، میعانات گازی) در سال96، 65 میلیارد و 818 میلیون دلار بوده است. در بودجه 95 نیز پیش بینی شده بود که روزانه دو میلیون و 250هزار بشکه نفت در روز صادر شود و قیمت هر بشکه نفت هم 40دلار تخمین زده شده بود. اما براساس گزارش بانک مرکزی درآمدهای حاصل از صادرات نفتی ایران در سال 95، 33میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که کنار گذاشتن سهم ۲۰ درصدی صندوق توسعه ملی و ۱۴.۵ درصد برای شرکت ملی نفت ایران از کل صادرات نفت خام و میعانات گازی حاکی از کاهش جدی درآمدهای نفتی دولت است.
اکنون در چند قدمی تصویب بودجه1400 قرار داریم. در تصویر اولیه بودجه1400، قیمت هر بشکه نفت 40دلار و میزان صادرات روزانه نیز، 650هزار بشکه در نظر گرفته شده است. این در حالی است که هرچند آمار رسمی در این خصوص وجود ندارد اما به نظر نمی‌رسد فروش نفت ایران بیش از 200 هزار بشکه در روز باشد. این پیش بینی خوش بینانه به علت تغییر قدرت در آمریکاست و این اعتقاد وجود دارد که با تغییر قدرت در آمریکا و کاهش فشار تحریم‌ها فروش نفت در آینده افزایش خواهد داشت؛ هر چند این موضوع نیز خود جای بحث دارد اما باید دید آیا دولت می‌تواند به پیش بینی خود برسد و یا خیر.
نتیجه خوش بینی در برآورد درآمدهای نفتی و سایر برآوردهای غیر منطقی در بودجه ریزی، چیزی به جز کسری بودجه نخواهد بود. مسئله‌ای که در نهایت به استقراض از بانک مرکزی و تشدید نقدینگی و تورم منجر خواهد شد. امسال کسری بودجه دولت در حدود 200 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که بالاترین کسری بودجه دولت به حساب می‌آید. آثار کسری بودجه را می‌توان در جهش‌های تورمی مشاهده کرد. تورم نقطه به نقطه در آبان امسال به بیش از 46 درصد رسید. برآوردها و پیش بینی‌های غیر منطقی و تجربه کسری بودجه و تورم سال‌های گذشته که بخشی قابل ملاحظه‌ای از آن حاصل خوش بینانه بودن برآورد درآمدهای نفتی بوده است. در این شرایط تکرار این اشتباه مکرر چیست؟ موضوعی که آینده آن از همین حالا مشخص است.
