افزایش تب مهاجرت؟
خیلی وقت است که تب مهاجرت به خارج از کشور برای اشتغال به یک معضل اساسی تبدیل شده است، اما همچنان این تب وجود دارد و مسئولین مربوطه نیز تا کنون راه حل مناسبی برای آن پیدا نکرده‌اند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از آفتاب یزد، خیلی از کارشناسان بر این باورند که مهاجرت قشر تحصیلکرده کشور به کمبود و نبود شغل مناسب برای آن‌ها گره خورده است و به همین دلیل هم این افراد عطای زندگی در کشور را به لقای آن می‌بخشند و برای یافتن آینده‌ای بهتر مهاجرت را تنها گزینه پیش رو می‌بینند. با این اوصاف هر سال بر تعداد فارغ التحصیلان مهاجرت کرده افزوده شده و پست‌های مدیریتی از افراد متخصص خالی تر می‌شود. اما این همه ماجرا نیست، این روزها با اکثر کسانی که صحبت می‌کنید حتی اگر توانایی مهاجرت نداشته باشند حداقل فکر آن را در سر دارد تا به محض ایجاد شرایط مناسب راهی دیار غربت شوند چرا که آینده بهترشان را در مهاجرت به کشور‌های توسعه یافته می‌بینند. خیلی وقت است که جامعه شناسان و کارشناسان معتقدند که زنگ خطر برای مهاجرت به صدا درآمده و باید نسبت به این موضوع کاری انجام داد اما هنوز هم راه‌حلی برای آن پیدا نشده است.
>قصد خروج از کشور
روز گذشته محمود نیلی احمدآبادی رئیس دانشگاه تهران در نشست خبری‌اش از کاهش جمعیت این دانشگاه به ۴۰ هزار نفر خبر داده و گفته بود:«در سال جاری یعنی سال ۹8-۹7 حدود ۱۳ هزار دانشجو را پذیرش کردیم که ۴ هزار نفر در مقطع کارشناسی بودند که چندین سال است ما ظرفیت مقطع کارشناسی را تغییر نداده‌ایم. تعداد ۷ هزار دانشجو در مقطع ارشد و هزار و ۲۰۰ نفر در مقطع دکترا پذیرش کردیم. همچنین ۷۰۰ نفر از دانشجویان ارشد و ۱۰۰۰ نفر از دانشجویان دکترا از طریق آیین نامه استعداد درخشان پذیرش شدند. اکثر کسانی که مدرک تحصیلی خود را از دانشگاه تهران گرفتند در آینده شغلی خود موفق بودند. ما رصد فارغ التحصیلان را انجام دادیم اما در مورد پسران به دلیل دوره سربازی نُرمی که در دنیا است را نمی‌توانیم رعایت کنیم. به طور کل در شش ماه اول بعد از فارغ التحصیلی ۵۰ درصد از دانشجویان ما اشتغال خود را کسب کردهاند. اما مشکل اصلی ما دانشجویانی هستند که از ایران خارج می‌شوند در حال حاضر فارغ التحصیلان دکترا هم در حال پیدا کردن شغل در خارج از کشور هستند. طبق آخرین آمارها از سازمان دانشجویی ۲۳ هزار نفر دانشجو مدرک خود را جهت خارج از کشور تبدیل مدرک کردند که اغلب از دانشگاه تهران و امیرکبیر بودند.» این یعنی 23 هزار نفر از نخبه‌های کشور که توانستند در دانشگاه‌هایی مثل امیرکبیر و دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شوند امروز از کشور خارج شده اند، این دقیقا همان مهاجرت مغزهایی است که در چند سال اخیر بارها و بارها درباره آن صحبت شده است. با این حال باید به این موضوع هم توجه داشت که این آماری که امروز ارائه می‌شود تنها مربوط به برخی از دانشگاه‌ها است، به همین دلیل هم به نظر می‌رسد آمار کلی نسبت به این موضوع خیلی بیشتر از این آمار و ارقام است.
>ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان
چندی پیش باقر لاریجانی، معاون آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفته بود:«در بین منابع انسانی نخبگان و استعداد‌های درخشان، به عنوان آینده سازان کشور می‌توانند نقش چشمگیری در ارتقای شاخص‌های علمی کشور داشته باشند، یکی از محور‌هایی که در تحول و نوآوری در آموزش علوم پزشکی مدنظر قرار گرفته و پیگیری می‌شود بحث ساماندهی نیرو‌های استعداد درخشان حوزه سلامت در قالب شناسایی، ارتقا و هدایت این نیرو‌ها است.کشور ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را دارا است، سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیلکرده از کشور مهاجرت می‌کنند و لازم است برنامه ریزی جدی برای استفاده از این ظرفیت‌ها در داخل کشور صورت گیرد.»
وی نگهداری نخبگان در داخل کشور و جلوگیری از فرار مغزها، ایجاد تسهیلاتی برای برگشت نخبگان ایرانی که به خارج از کشور مهاجرت کردهاند و ایجاد شبکه‌های نخبگان در کشور و تشویق عضویت نخبگان ایرانی در اقصی نقاط جهان را به عنوان راهبرد‌های بهره برداری از ظرفیت نخبگان در کشور ذکر کرد و گفت:«المپیاد‌های علمی دانشجویی شرایط خوبی فراهم می‌کند تا با شناسایی استعداد‌های درخشان حوزه علوم پزشکی برنامه ریزی لازم برای ماندگاری این استعداد‌ها در داخل کشور صورت پذیرد.»
>آمار منتشر شده مخدوش است
این در حالی است که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز گذشته آمار منتشر شده درباره فرار مغزها را آمیخته با پیشداوری و مخدوش عنوان کرده و در بیانیه‌ای اعلام کرد: «دانشجویان متقاضی تحصیل در خارج از کشور نباید در آمار مهاجران تحصیلکرده لحاظ شوند.» در این بیانیه آمده است: «چندی پیش طی خبری به نقل از معاون آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آماری مبنی بر وضعیت ایران در فرار مغزها و خروج سالیانه شماری از تحصیلکردگان از کشور درج شده بود. بدیهی است باتوجه به اهمیت بالای این موضوع، مطالعات مختلفی در این خصوص صورت گرفته که نتایج این مطالعات اعداد مختلفی را نشان می‌دهد و نتیجه برخی مطالعات بین‌المللی نیز ممکن است با پیشداوری‌هایی همراه باشد. در بخش دیگری از این بیانیه آمده است، در حوزه علوم پزشکی، سالانه حدود ۱۰ درصد از دانشجویان متقاضی تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور سفر می‌کنند و در سایر رشته‌ها نیز شاید با کمی اختلاف چنین وضعیتی وجود داشته باشد. اما این موضوع به معنای مهاجرت تحصیلکرده‌ها از کشور نبوده و بسیاری از این افراد در دوره تحصیل و یا پس از تحصیل به کشور باز می‌گردند. لذا ممکن است در مطالعات یا نگارش‌های متون علمی و اخبار، آمار دانشجویان متقاضی تحصیل در خارج از کشور نیز در زمره بحث مهاجرت افراد تحصیلکرده محاسبه شده و چنین آمار بالایی برای فرار مغزها اعلام گردد. بدیهی است برای اطلاع از آمار دقیق در این زمینه، مبادی رسمی کشور از جمله بنیاد ملی نخبگان مرجع مناسب‌تری است. تحت تاثیر آمارهای مخدوش موجود درباره مهاجرت تحصیلکردگان ایرانی، محمد باقر لاریجانی معاون آموزشی وزارت بهداشت اخیرا اعلام کرده بود که ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را داراست و سالانه، ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیلکرده از کشور مهاجرت می‌کنند.»
با این اوصاف وزارت بهداشت آمار منتشر شده را مخدوش اعلام کرده بدون اینکه به راه‌های جلوگیری از مهاجرت نخبگان اشاره‌ای داشته باشد!
>هاله‌ای از ابهام
برای بررسی این موضوع با چند نفر از مسئولان بنیاد ملی نخبگان تماس گرفتیم اما موفق به مصاحبه نشدیم؛ ساعتی بعد از انتشار بیانیه وزارت بهداشت، خبرگزاری تسنیم گزارشی را از آمار بنیاد ملی نخبگان ارائه داد که به نزولی بودن آمار مهاجرت نخبگان در سال‌های اخیر تاکید داشت، در این گزارش آمده بود:«بر اساس آخرین مطالعه انجام شده توسط بنیاد ملی نخبگان در خصوص آمار مهاجرت قطعی از کشور، ۲۷۱۲ نفر برگزیدگان المپیاد‌های دانشجویی و ۳۵ هزار و ۳۱۳ نفر از رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری مورد تحلیل قرار گرفته‌اند، میزان خروج قطعی رتبه‌های اول تا ۱۰۰۰ کنکور سراسری در رشته ریاضی از حدود ۶۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ با روند کاهشی به حدود ۳۸ درصد برای دانش آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده که به نظر می‌رسد این روند همچنان نیز ادامه داشته باشد. همچنین میزان خروج قطعی رتبه‌های اول تا ۱۰۰۰ کنکور سراسری در رشته علوم‌تجربی از حدود ۱۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به کمتر از ۷ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده است که این آمار نیز سیر نزولی دارد. در رشته‌های علوم‌انسانی نیز میزان خروج قطعی رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری از کشور از حدود ۲۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال ۹۲ به کمتر از ۸ درصد برای دانش آموختگان سال ۹۷ کاهش داشته و میزان خروج از کشور نهایی برگزیدگان المپیاد‌های ریاضی، فیزیک، شیمی، کامپیوتر، نجوم و زیست‌شناسی با سیر نزولی، از حدود ۶۲ درصد برای دانش آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به حدود ۳۷ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده که نشان می‌دهد روندی کاهشی داشته است. همچنین روند بازگشت و همکاری متخصصان ایرانی به کشور با طراحی و اجرای برنامه «همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور» از اسفندماه سال ۱۳۹۳ با هدف ایجاد ساز و کاری جهت بهره‌مندی از دانش و تجارب ارزشمند ایشان، از میان دانش‌آموختگان دوره دکترا از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا، اساتید ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا و متخصصان و کارآفرینان ایرانی فعال در موسسات شاخص علمی و فناوری یا شرکت‌های خارجی آغاز شده است. بر اساس اعلام پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان، در همین راستا، بیش از ۴۷۰۰ نفر از متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور در پلتفرم طراحی شده در مدل‌های مختلف همکاری خود را با کشور آغاز کردهاند که از این میان ۱۳۵کارآفرین، ۹۳شرکت دانش‌بنیان و فناور را تاسیس کرده، ۳۴۰ نفر به عنوان هیئت‌علمی دانشگاه‌های برتر کشور جذب شده و ۱۷۰ استاد مدعو و معین در دانشگاه‌های کشور قرارداد امضا کردهاند. ۵۰۰دانش‌آموخته دکتری در قالب پسادکتری در چرخه خدمت‌رسانی به جامعه بومی قرار گرفته‌اند و بیش از ۲۰۰۰ سخنرانی و کارگاه تخصصی در چهار سال گذشته برگزار شده است.»
نکته این است که این خبر دقایقی بعد از روی سایت این خبرگزاری پاک شد اما همچنان خبرگزاری‌های رسمی مثل ایسنا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی بنیاد ملی نخبگان این خبر را منتشر کردهاند. موضوع حائز اهمیت این است که آمار ارائه شده توسط بنیاد ملی نخبگان اگر چه مستدل است اما تقطیع شده به نظر می‌رسد چرا که در این آمار صرفا به مهاجرت نخبگان در سال‌های 90 تا 92 و 95 تا 97 پرداخته شده است. این در حالی است که به گفته خیلی از کارشناسان در سال‌های بین 90 تا 92 با افزایش تب مهاجرت رو به رو بوده‌ایم و بعد از روی کار آمدن دولت امید این روند تقریبا با کاهش مواجه شد اما امروز باز هم با افزایش تب مهاجرت رو به رو هستیم.
>آمار درست اما ناقص است!
شادان کریمی جامعه شناس اجتماعی در این باره گفت:«امروز باز هم با افزایش تب مهاجرت رو به رو هستیم، درست است که طی آمار ارائه شده توسط بنیاد ملی نخبگان آمار مهاجرت نسبت به سال‌های 90 تا 92کاسته شده است اما موضوع حائز‌اهمیت این است که تب مهاجرت امروز نسبت به سال‌های 93 تا 94 با افزایش چشمگیری همراه بوده و اگر با همین منوال پیش برود در سال‌های آینده مهاجرت نخبگان از سال‌های 90 تا 92 هم بیشتر خواهد بود.»
او افزود:«در دولت نهم و دهم بود که مهاجرت افزایش یافت و در دولت یازدهم به دلیل افزایش امید به زندگی با کاهش تب مهاجرت به ویژه مهاجرت نخبگان رو به رو بودیم اما امروز باز هم با افزایش روند مهاجرت رو به رو هستیم و این موضوع را به وضوح می‌توان در جامعه احساس کرد. این درست نیست که آمار سال‌های اخیر را با آمار پر تلاطم دولت‌های قبل مقایسه کنیم و خوشحال باشیم که روند مهاجرت کاهش یافته در صورتی که در جامعه مشخص است که روز به روز تب مهاجرت فراگیرتر می‌شود! علاوه بر آن آمار ارائه شده صرفا به نخبگان تعلق دارد در حالی که امروز این تب به تمام اقشار مختلف جامعه نفوذ کرده و هر کس فردای بهتر زندگی‌اش را در مهاجرت می‌بیند! به جای چنین فرافکنی‌هایی بهتر است مسئولین به فکر راه چاره‌ای برای ماندن نخبگان در کشور باشند. ما باید امروز به فکر باز گرداندن دوباره نخبگان باشیم اما به لطف سیاست‌های غلط مسئولین نخبگان داخلی هم در حال خروج از کشور هستند و کشور‌های توسعه یافته به راحتی پذیرای آن‌ها هستند! آماری که از مهاجرت امروز نخبگان ارائه می‌شود شاید نسبت به سال‌های 90 تا 92 کاهش یافته باشد اما نسبت به سال‌های 92 تا 94 با افزایش رو به رو بوده و این موضوع غیرقابل انکار است.»
آمار تقطیع شده‌ای که توسط مسئولان ارائه می‌شود مشکلی را حل نمی‌کند و این دقیقا پاک‌کردن صورت مسئله است! چرا برخی مسئولان به جای جلوگیری از فرار مغزها، صورت مسئله را پاک می‌کنند؟
