بهره‌وری اندک آب در ایران/ بحران آب با حذف برخی محصولات کشاورزی حل نمی‌شود

براساس آمارهای اعلام شده، از حدود 98 میلیارد متر مکعب آب کشور، حدود 88 میلیارد متر مکعب آن در بخش کشاورزی، 8 میلیارد متر مکعب در بخش خانگی و 2 میلیارد مترمکعب در بخش صنعت مصرف می شود.

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از ایرنا، میزان بالای هدر رفت آب در بخش کشاورزی در حالی 20 درصد بیشتر از متوسط جهانی آن است که با استناد به آمارهای داخلی و بین المللی، ایران در زمینه میزان بارشِ در مقایسه با متوسط جهانی وضعیت مناسبی ندارد. که متوسط بارش در ایران یک سوم متوسط جهانی آن است.

در کنار این شرایط افزایش جمعیت و استفاده بی رویه از آب در بخش کشاورزی کاهش متوسط سرانه آب کشور را به دنبال داشته است تا جایی که این رقم از حدود 5500 مترمکعب در سال 1340، به حدود 3400 مترمکعب در سال 1357، ، حدود 2500 مترمکعب در سال 1367 و 2100 مترمکعب در سال 1376 کاهش یافته است.

کاهش متوسط سرانه آب کشور در 2دهه گذشته سرعت بیشتری به خود گرفته و در پایان سال 1394 به حدود 1400 مترمکعب رسیده است.

برای واکاوی چگونگی استفاده از آب و حفظ این منبع برای آیندگان گفت وگوی زیر با «محمد حسین شریعتمدار» مشاور وزیر جهاد کشاورزی و از صاحبنظران حوزه آب را می خوانید:

وی در این گفت وگو با بیان اینکه طرح حذف برخی محصولات کشاورزی راهکاری کنترل بحران آب نیست، گفت: کشاورزی یکی از مهمترین منابع تامین غذا و ایجاد اشتغال در جامعه است که حذف برخی از این محصولات، مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی را به همراه خواهد داشت.

متن کامل گفت وگو به این شرح است :

-  آمارهای مننتشر شده از سوی منابع رسمی حکایت از آن دارد میزان مصرف آب در بخش کشاورزی نسبت به متوسط جهانی آن بالا و این امر می تواند برای منابع آبی یک آسیب جدی به شمار آید. به عنوان یکی از صاحبنظران در این حوزه آیا بخش کشاورزی در زمینه تشدید بحران آب نقش تعیین کننده دارد؟

اینکه فکر کنیم کشاورزی به تنهایی از بین برنده منابع آبی است تصور درستی نیست زیرا مصرف آب در بخش کشاورزی یک رویه معمول است.

پرمصرف بودن آب یکی از ویژگی های بخش کشاورزی است و این کار تنها مختص ایران نیست بلکه در ایالتی مانند کالیفرنیا آمریکا 80 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می شود.

- مثال کالیفرنیا یا کشورهای غربی در حالی است که متوسط بارش در ایران کمتر از یک سوم متوسط جهانی آن و سرانه آب کشور نیز در یک دهه گذشته به شدت افت پیدا کرده است.

کشاورزی در تمامی کشورهای دنیا بالاترین میزان مصرف آب را به خود اختصاص داده اما تفاوت در این است که در دیگر کشورها کدام آب در بخش کشاورزی مصرف می شود.

- در این زمینه کشورهای اروپایی و پربارش بیشترین مصرف را در بخش کشاورزی دارد. آب سبز یا همان آب باران به خاطر بارش های متوالی در این کشورها نقش پررنگی در بهره وری کشاورزی دارد. اما در کشورهایی مانند ایران، به خاطر میزان کم، مصرف آب آبی زیاد است.

حال سوال پیش می آید با شرایط کنونی کم آبی در کشور چه برنامه ای باید ارائه کنیم تا این بحران کنترل شود؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است که مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی مورد توجه قرار گیرد؛ این مصرف باید با افزایش بهره وری آب همراه باشد.

- اما میزان بهروری آب در ایران به نسبت دیگر کشورها کم و این نشان می دهد ما در چند دهه گذشته برنامه خاصی برای افزایش بهره وری نداشتیم.

در فرمول بهره وری آب میزان تولید بر میزان آب مصرفی تقسیم می شود. براین اساس در شرایط کنونی بهره وری آب در دنیا 1.7 است که به ازای هر متر مکعب آب 1.7 کیلوگرم محصول برداشت می شود.

- اینکه ادعا کنیم برنامه ای برای افزایش میزان بهره وری آب نداشتیم حرف درستی نیست زیرا در چهار سال گذشته وزارت جهاد کشاورزی و دستگاه های مسئول توانستند با برنامه های متعدد، میزان بهره وری آب در بخش کشاورزی از کمتر 1 به 1.25 برسانیم.

در این دوران میزان تولید محصول کشور به ازای هر لیتر آب از کمتر یک کیلوگرم به یک کیلو و 250 گرم رسیده است. بنابراین لازمه جلوگیری از بحران آب، بالا بردن میزان بهره وری از این محصول است که موجب می شود مصرف آب کاهش یابد.

این مهم زمانی می تواند محقق شود که برنامه ریزان با استفاده از دانش مدیریتی، استفاده از تکنولوژی و کمک به کشاورز برنامه های خود را تدوین کنند.

همچنین برای کم کردن میزان مصرف آب لازم است افزون بر بالا بردن راندمان آب روش های نوینی برای آبیاری در دستور کار قرار گیرد و شیوه انتقال آب نیز اصلاح شود.

-  با توجه به اختلاف میزان بهره وری آب در ایران و دیگر کشورها، چگونه می توانیم از بحران آب جلوگیری کنیم؟

اگر این روند افزایش بهره وری ادامه پیدا کند نگرانی در زمینه اقتصاد کشاورزی، محیط زیست و راندمان آب برطرف خواهد شد. بحران آب زمانی کنترل می شود که ما بتوانیم این روند را ادامه دهیم.

اگر نتوانیم چنین روندی را ادامه دهیم مشکلات حوزه آب، در پایان این برنامه بیش از الان خواهد شد. لازمه کنترل بحران آب تداوم روند 6.1 درصد افزایش بهره وری در برنامه ششم است. در صورت تداوم این برنامه در پایان پنج سال این برنامه کشور به صرفه جویی 22 میلیارد مترمکعب آب خواهد رسید.

- با صرفه جویی 22 میلیارد متر مکعب آب در طول پنج سال آیا می شود بر بحران کم آبی در کشور غلبه کرد؟

اینکه کامل پیشگیری شود بستگی به متغیرهای فراوانی دارد اما آنچه که وزارت نیرو از بخش کشاورزی درخواست کرده صرفه جویی 11 میلیارد مترمکعب آب در پایان برنامه ششم توسعه است.

با این شرایط و در صورت ادامه بهروری آب با نرخ 6.1 درصدی ما می توانیم دو برابر تقاضا وزارت نیرو صرفه جویی داشته باشیم. البته این شرایط امکان پذیر است و می توانیم در مسیر این صرفه جویی گام برداریم.

- پس شما با حذف برخی ازمحصولات که در زمینه آب پرمصرف محسوب می شوند موافق نیستید؟

سه میلیون و 500 هزار نفر در ایران در بخش کشاورزی شاغل هستند و نمی توان این افراد را بیکار کرد زیرا بیکاری آنان خود به مشکلات دیگری در بخش های مختلف منجر خواهد شد.

اگر در طول برنامه ششم توسعه به متوسط جهانی 1.7 بهره وری برسیم نگرانی برای کم آبی کمتر خواهد شد. پیش نیاز این مهم به کار گیری راهکارهای نوین و تکنولوژی های پیشرفته در مزارع و بخش کشاورزی است.

الگوی کشت مناسب، الگوی تولید مناسب، شوه های درست مصرف کردن و ایجاد صنایع تبدیلی از مهمترین برنامه هایی است که باید در مناطقی که کشاورزی در آن رایج است مورد استفاده قرار گیرد.

شور زدایی آب دریا، بازچرخانی آب صنعتی و آب شهرها می تواند از دیگر برنامه هایی است که می تواند در کنترل بحران ان نقش تعیین کننده ای داشته باشد.

به عنوان یکی از صاحبنظرانی که گذشته تاکنون در بخش کشاورزی فعال بودید تا کنون چه برنامه هایی برای پیشگیری از بحران آب اجرا شده است؟

اگر بخواهم یکی از برنامه های موفق جهاد کشاورزی در زمینه افزایش بهره وری آب مثال بزنم باید به تولید شکر و میزان بهره وری آن اشاره کنم.

در حالی که در سال های پایانی دهه 70 و اوایل دهه 80 میزان بهره وری شکر 220 گرم شکر به میزان هر مترمکعب آب بود وزارت جهاد کشاورزی توانست با برنامه های مدون، میزان بهره وری آب را در تولید شکر به 600 گرم در هر متر مکعب در سال 1396 برساند.

این میزان در کشت پاییزه به 900 گرم و در استان خوزستان به 1450 گرم به ازای هر متر معکب آب رسیده است. این امر موجب شد تا رکورد تولید شکر در 120 سال گذشته شکسته شود.

اجرایی شدن یک برنامه تنها نوشتن و رسانه ای کردن آن نیست بلکه عمل شرط مهم موفقیت یک برنامه است. اگر تصمیم گرفته می شود کشت پاییزه چغندر جایگزین کشت بهاره شود باید این برنامه در کوتاه مدت عملی شود.

- پس حرف نهایی شما این است که در کنار ادامه کشاورزی می شود بحران آب را کنترل کرد؟

بله حذف کشاورزی یا برخی محصولات راهکار پیشگیری بحران آب نیست بلکه کنترل و مدیریت آب کشور نیازمند برنامه های متنوعی است که در آن ارتقا مدیریت، تکنولوژی روزآمد و کمک به کشاورزان مورد توجه قرار گیرد. در غیر این صورت بحران آب، مشکلات زیستی و اجتماعی فراوانی برای کشور به همراه خواهد آورد.