چرا برف و باران در ایران نمی‌بارد؟ / کارشناسان هواشناسی درباره ابردزدی همسایگان توضیح می‌دهند
براساس گزارش وزارت نیرو، از ابتدای سال آبی جاری (۱۴۰۴-۱۴۰۵) تاکنون، تمام استان‌های ایران با کاهش بارش مواجه‌اند و مهر امسال به‌عنوان کم‌بارش‌ترین مهر در ۴۰ سال گذشته ثبت شده است. ادعای «ابردزدی» توسط کشورهای همسایه چند سالی است در فضای رسانه‌ای مطرح می‌شود؛ اما متخصصان حوزه اقلیم درباره این فرضیه و دلیل عدم بارندگی چه گفتند؟
به گزارش اقتصادآنلاین، خشکسالی و کاهش شدید بارش‌ها در پاییز امسال، نگرانی‌های زیادی را در جامعه و میان کشاورزان ایجاد کرده است. مهرماه امسال کم‌بارش‌ترین مهر در ۴۰ سال گذشته ثبت شد. اما دلیل اصلی این کم‌باری چیست؟ آیا همسایگان مقصر هستند یا وضعیت جوی ایران دستخوش تغییرات عمیقی شده است؟
پاییز امسال برای بسیاری از هموطنان ایرانی، فصلی بود که با خشکی هوا و عدم بارش‌های امیدبخش همراه شد. این وضعیت نه تنها بر منابع آب کشاورزی، بلکه بر منابع آب شرب نیز سایه افکنده است. درک علل این پدیده، نیازمند نگاهی عمیق به الگوهای جوی منطقه‌ای و جهانی است. کارشناسان هواشناسی و اقلیم‌شناسی با ارائه داده‌های دقیق، پرده از پیچیدگی‌های این خشکسالی پاییزی برداشته‌اند.
ریشه مشکل عدم بارندگی در ایران؛ سلطه پرفشار تابستانی
یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث شده است سامانه‌های بارشی نتوانند به شکل معمول وارد کشور شوند، پدیده‌ای به نام «پرفشار جنب حاره‌ای» است. این پدیده جوی که معمولاً مختص فصل تابستان است، در سال جاری شدت و تداوم بی‌سابقه‌ای در فصل پاییز نشان داده است.
تداوم پرفشار جنب حاره‌ای
مدیرکل پیش‌بینی هواشناسی اعلام کرده است که شدت و نفوذ این پرفشار جنب حاره‌ای (Subtropical High Pressure Belt) در فصل پاییز امسال فراتر از حد معمول بوده است. این توده فشار بالا مانند یک سد مستحکم در برابر ورود رطوبت عمل می‌کند.
مانع ورود سامانه‌های بارشی به ایران
این تداوم پرفشار باعث شده است که سامانه‌های جوی مرطوب و کم‌فشار که منشأ اصلی بارش‌های ایران، به‌ویژه در غرب و شمال غرب کشور، محسوب می‌شوند، نتوانند به راحتی وارد حریم هوایی ایران شده و فعالیت کنند. این سامانه‌ها معمولاً مسیر حرکت خود را به سمت شمال یا جنوب تغییر داده و از ایران عبور می‌کنند یا تضعیف می‌شوند.
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که این وضعیت یک روند نگران‌کننده را دنبال می‌کند. در سال گذشته، شاهد کاهش حدود ۴۰ درصدی بارش‌ها در مقایسه با میانگین بلندمدت بودیم. امسال نیز، پاییز جاری یکی از خشک‌ترین پاییزهای ۵۰ سال گذشته در ایران به ثبت رسیده است. این کاهش مداوم بارش، زنگ خطر جدی برای منابع آبی کشور محسوب می‌شود.
پیش‌بینی کوتاه‌مدت وضعیت بارندگی
بر اساس اعلام کارشناسان هواشناسی، این وضعیت تا چند روز آینده نیز ادامه خواهد داشت. طبق پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت، تا ۱۰ روز آینده، سامانۀ بارشی موثری که بتواند تأثیر چشمگیری بر وضعیت خشکسالی داشته باشد، از ایران عبور نخواهد کرد. این به معنای ادامه‌ی دوره خشک برای نیمه اول پاییز باقی‌مانده است.
شفاف‌سازی؛ ادعای ابردزدی همسایگان رد شد
یکی از بحث‌های مطرح شده در افکار عمومی، نقش کشورهای همسایه و فرضیه «ابر دزدی» (Cloud Seeding/Theft) توسط آن‌ها بوده است. با این حال، مقامات مسئول این ادعا را قویاً تکذیب کرده‌اند و بر واقعیت‌های علمی و وضعیت اقلیمی منطقه‌ای تأکید کرده‌اند.
رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی، به صراحت ادعای ابردزدی توسط کشورهای همسایه و مقصر دانستن آن‌ها در خشکسالی ایران را رد کرد. او تأکید کرد که سامانه‌های بارشی و ابرها، پدیده‌هایی بین‌المللی هستند و مدیریت آن‌ها توسط یک کشور واحد، به‌ویژه در مقیاس وسیع، در شرایط کنونی غیرممکن است.
این مقام مسئول توضیح داد که کشورهای همسایه نیز درگیر مشکلات اقلیمی خود هستند. داده‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از کشورهای منطقه، از جمله همسایگان ایران، با خشکسالی و کاهش شدید بارش مواجه‌اند؛ برخی از آن‌ها کاهش بارش تا ۵۰ درصد را تجربه کرده‌اند. این شرایط نشان می‌دهد که نه‌تنها توانایی ابردزدی ندارند، بلکه خود قربانی تغییرات اقلیمی هستند.
وضعیت بحرانی کنونی و آمار تفکیکی
آمار رسمی از وزارت نیرو و سازمان هواشناسی، وضعیت فعلی منابع آبی کشور را بحرانی توصیف می‌کند. این آمارها تأیید می‌کنند که کاهش بارش‌ها فراگیر و نگران‌کننده است.
وضعیت بحرانی بارندگی در مهر ۱۴۰۴
طبق جدیدترین داده‌های وزارت نیرو، پس از گذشت حدود ۴۷ روز از آغاز سال آبی جاری (که معمولاً از اول مهرماه محاسبه می‌شود)، بارش‌ها در همه استان‌های کشور نسبت به بلندمدت یا سال گذشته، با روند نزولی ثبت شده‌اند. به عبارت دیگر، هیچ استانی نتوانسته است میانگین بارش نرمال خود را در این بازه زمانی محقق کند.
استان‌های بدون بارش ۱۴۰۴
این کم‌بارشی به شکل نگران‌کننده‌ای در برخی مناطق نمود پیدا کرده است. استان‌هایی مانند اصفهان، ایلام، بوشهر، خوزستان، قم، کردستان، کرمان و یزد، در این بازه زمانی عملاً هیچ بارشی را ثبت نکرده‌اند. این استان‌ها که بسیاری از آن‌ها در مناطق خشک یا نیمه‌خشک قرار دارند، با تشدید بحران کم‌آبی مواجه شده‌اند.
بر اساس سوابق سازمان هواشناسی، مهرماه امسال رسماً به عنوان کم‌بارش‌ترین مهرماه در ۴۰ سال گذشته ثبت شده است. این آمار یک شاخص مهم از شدت و وسعت ناهنجاری جوی اخیر است.
برای بررسی عمیق‌تر این وضعیت، میزگردی با حضور دکتر احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم، برگزار شد. در این میزگرد تأکید شد که این خشکسالی ترکیبی از عوامل جهانی و منطقه‌ای است و نمی‌توان آن را صرفاً به یک عامل نسبت داد. تغییرات در الگوهای گردش جوی جهانی، که منجر به تغییر مسیر جریان‌های اصلی هوا می‌شود، نقش کلیدی در این کم‌بارشی دارد.
چشم‌انداز آینده؛ انتظار برای زمستان پربارش
با وجود شرایط سخت کنونی، امیدهایی برای بهبود وضعیت در ماه‌های آینده، به‌ویژه در فصل زمستان وجود دارد. کارشناسان بر اساس مدل‌های پیش‌بینی بلندمدت، چشم‌اندازی از ماه‌های پیش رو ارائه داده‌اند.
دکتر وظیفه اعلام کرده است که شرایط سخت فعلی ناشی از تداوم الگوهای پرفشار، حداقل تا نیمه آذرماه ادامه خواهد داشت. این بدان معناست که تا اواخر پاییز، امید چندانی به بارش‌های مؤثر و فراگیر وجود ندارد و باید با مدیریت منابع موجود، این دوره را سپری کرد.
اما پیش‌بینی‌ها برای نیمه دوم سال آبی، یعنی زمستان، امیدوارکننده‌تر است. مدل‌های اقلیمی حاکی از آن است که زمستان پیش رو پربارش‌تر نسبت به سال گذشته خواهد بود. این بهبود بارش‌ها به‌ویژه در نواحی جنوب غرب کشور انتظار می‌رود که می‌تواند به بهبود ذخایر سدها در آن مناطق کمک کند.
پایتخت نیز که در پاییز با کمبود محسوس بارش مواجه بوده، به‌احتمال زیاد در فصل زمستان وضعیت بهتری را تجربه خواهد کرد و احتمال بارش‌های قابل توجه در تهران افزایش می‌یابد.
پدیده «ال‌نینو» چیست؟
برخی کارشناسان به پدیده‌های بزرگ مقیاس اقلیمی اشاره می‌کنند که می‌توانند بر الگوهای بارش ایران تأثیرگذار باشند. تغییر فاز از پدیده «لانینا» (La Niña) که معمولاً برای ایران خشک است، به پدیده «ال‌نینو» (El Niño) و همچنین فعال شدن «دو قطبی مثبت اقیانوس هند» (Indian Ocean Dipole - IOD Positive) در مراحل خاص، سابقه داشته که ناهنجاری‌های پربارش برای ایران به همراه آورده است. اگر این الگوها به درستی در فاز مناسب خود قرار گیرند، می‌توانند عامل اصلی بهبود بارش‌ها در زمستان و بهار آینده باشند.
لزوم مدیریت سختگیرانه تقاضای آب
باید تأکید کرد که حتی اگر زمستان پرباری پیش‌بینی شود، این بارش‌ها نمی‌توانند بلافاصله وضعیت بحرانی ناشی از کم‌بارشی‌های گذشته را جبران کنند. ذخایر آبی کشور، اعم از سطحی و زیرزمینی، در وضعیت بسیار حساسی قرار دارند. تخلیه سدها در طول تابستان و پاییز و همچنین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، موجب کاهش شدید ذخایر راهبردی شده است. پر کردن این منابع نیازمند بارش‌های پایدار و کافی در طول چند سال است، نه صرفاً چند ماه بارش خوب.رئیس مرکز ملی اقلیم به‌شدت تأکید کرد که بارش‌های آینده، هرچند ممکن است بهتر از حد انتظار باشند، اما نمی‌توانند به صورت آنی و سریع این کمبودهای انباشته را جبران کنند. خشکسالی یک فرآیند تدریجی است که به آهستگی وارد شده و به همان ترتیب نیز خارج می‌شود.
خشکسالی جاری نتیجه ترکیبی از شرایط اقلیمی جهانی و تداوم الگوهای فشار بالا در منطقه است. در حالی که نیمه اول زمستان همچنان با چالش همراه خواهد بود، شواهد اقلیمی نویدبخش بارش‌های بهتری در نیمه دوم زمستان هستند. با این حال، کلید عبور موفقیت‌آمیز از این بحران، نه فقط در آسمان، بلکه در مدیریت مسئولانه مصرف آب در تمامی استان‌ها است.