چرای دام اولین عامل تخریب جنگل

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، مدافعان بر این گزاره تاکید می‌کنند که تا پیش از ملی شدن اراضی مدیریت این عرصه‌ها نزد جامعه بومی و عشایری بوده و آنها به بهترین شکل از عرصه‌ها حفاظت کرده‌اند، از این رو مشکل را باید در دولتی شدن و کوتاه شدن دست جامعه محلی در مدیریت این عرصه‌ها در عوض حضور دام دید. در مقابل مخالفان معتقدند حضور دام در جنگل‌ها یکی از اصلی‌ترین عوامل تخریب است و باید هر چه سریع‌تر اقدامات اجرایی برای کاهش تعداد یا حذف حضور دام در این عرصه‌ها اجرایی شود. در گفت‌وگو با محمدعلی فخاری، معاون دفتر جنگلداری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور از او درباره حضور دام، چالش‌ها و راهکارهایش پرسیدیم.

به عنوان یک کارشناس و مدیرکل دفتر جنگلداری، آیا دامداری در جنگل فعالیتی سازگار با مدیریت جنگل است یا با آن در تعارض قرار دارد؟

مشاهدات عینی اطراف دامسرا‌ها (تا شعاع رفت و آمد دام) و کیفیت درختان به علت تاج بری، نشان‌دهنده تعارض بین دامداری با مدیریت علمی جنگل است. تحقیقات علمی و پژوهشی نیز نشان داده چرای بی‌رویه دام، صدمات جبران‌ناپذیری به تجدید حیات و استمرار تولید درختان جنگل وارد می‌کند. علاوه بر دام، دامداران و جنگل‌نشینان نیز باتوجه به معیشت متکی به دامداری سنتی، وابستگی مستقیم آنان به جنگل، دامداری داخل جنگل و تاج بری، شاخه‌‌زنی و کت زدن درختان جهت ایجاد فضای باز به منظور تامین علوفه دام در سال‌های اخیر مهم‌ترین عامل تخریب جنگل بوده و دست‌اندازی آنان به عرصه جنگلی موجب کاهش سطح عرصه جنگل و تصرف عدوانی منابع ملی شده است. لذا دامداری سنتی و تک خانوارهای جنگل‌نشین، با مدیریت علمی و پایدار جنگل سازگار نیست و با اهداف سازمان جنگل در تضاد است. ضمنا در اکوسیستم‌های طبیعی نظیر جنگل، اثرات مخرب عوامل انسانی بیش از عوامل طبیعی است زیرا تخریب طبیعی به دلیل ویژگی‌های خود تجدیدی و خودتنظیمی اکوسیستم‌های طبیعی قابل بازسازی است ولی تخریب ناشی از عملکرد ناسازگار انسانی منجر به تغییر اساسی در اجزای تشکیل‌ دهنده اکوسیستم‌های طبیعی گشته و آن را از حالت تعادل خارج می‌کند، در نتیجه در اکثر مواقع (حتی در بلندمدت) غیرقابل برگشت خواهد بود.

آخرین آمار سراسری که از دامداران و جنگل‌نشینان گرفته شده مربوط به چه سالی است؟ و تعداد دامداران، دامسراها و واحدهای دامی و همچنین جنگل‌نشینان چگونه است؟

آخرین آمار مربوط به سال 1384 موسسه تحقیقات منابع طبیعی مبادرت به آمار وضعیت دامداری در جنگل‌های شمال به‌صورت صددرصد و در قالب پرسشنامه کرده است که بر این اساس در آن زمان تعداد دامدار 23000 نفر، تعداد واحد دامی 3، 100، 000 تعداد آبادی در جنگل 3124 تعداد خانوار جنگل‌نشینان 138648 و تعداد دامسراها 9148 است.

در سال‌های اخیر شاهد رشد جمعیت تک خانوارهای دامدار در جنگل‌ها و تبدیل شدن یک عرصه تک‌خانواری به روستاهایی با جمعیت محدود بوده‌ایم. چه محدودیت‌هایی باعث شده با چنین روندی برخورد نشود؟

براساس مطالعات بازنگری سال 75 دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران حاکی از کاهش آبادی‌ها و تک‌خانوارهای داخل جنگل است. مضافا اینکه مطالعات 1384 موسسه تحقیقات نیز نشان از این امر دارد که اجرای طرح خروج دام در کاهش تعداد واحد دامی، آبادی‌های زیر بیست خانوار مناطق جنگلی نقش داشته است ولی آبادی‌های بالای بیست خانوار جنگل‌های پایین بند به ‌شدت افزایش داشته است، اما از سال 1384 تا‌کنون به علت اجرای ماده «4» ساماندهی مسکن روستایی (بنیاد مسکن)، کمیسیون رفع تداخل جهت توسعه بافت هادی روستا، عدم الزام سایر ارگان‌ها به ویژه وزارت نیرو جهت ارایه خدمات زیربنایی و زیرساختی (آب، برق و جاده) به تک خانوارها و آبادی‌های زیر بیست خانوار در نتیجه افزایش قیمت زمین، موجب رشد تعداد و جمعیت تک خانوارهای جنگلی، توسعه ویلانشینی و در نتیجه پایداری آبادی‌های موصوف شد.

در پژوهشی که در نیمه دهه 70 صورت گرفته بود برای کاهش حضور محلی‌ها در جنگل‌ها به دو گزینه تغییر محل سکونت و شغل اشاره شد. چه موانعی سبب شد چنین تغییراتی صورت نگیرد یا آنچنان محدود بماند که همچنان چرای دام به عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل تخریب جنگل‌ها باقی بماند؟

ساماندهی جنگل‌نشینان و ایجاد شغل جزو یکی از راهبردها و شیوه‌های اجرایی طرح خروج دام در طول برنامه‌ها ی اول و پنجم توسعه مصوب مجلس محترم شورای اسلامی بوده است که محدودیت‌های کمبود اعتبارات به ویژه در طول برنامه پنجم، خارج شدن تکلیف قانونی دولت جهت خروج جنگل‌نشینان در برنامه ششم و عدم تامین اعتبار در این خصوص، ممنوعیت‌های واگذاری اراضی ملی جهت تغییر معیشت دامداران، توافقی بودن اجرای طرح و عدم پیش‌بینی قانون مدون برای دامدارانی که حاضر به پذیرش اجرای طرح نیستند جزو محدودیت‌ها و مشکلات اجرایی بوده که کماکان مشکل چرای دام به عنوان یکی از اولی‌ترین عوامل تخریب جنگل باقی مانده است.

آیا آموزش‌هایی به دامداران داده می‌شود تا لااقل تخریب کمتری را در عرصه‌های جنگلی داشته باشند؟

اداره آموزش و ترویج ادارات منابع طبیعی شهرستان‌های تابعه متولی آموزش به بهره‌برداران عرفی داخل جنگل هستند. علی‌رغم آشنایی دامداران و بهره‌برداران، آنها با روش سنتی دامداری داخل جنگل، به لحاظ صرفه اقتصادی و موارد اشاره شده در بند یک کماکان به تخریب عرصه‌های جنگلی ادامه می‌دهند.

به چه میزان اشتغال‌های مکمل مانند نوغان داری‌، زنبورداری‌، پرورش قارچ و... جدی گرفته شده‌اند؟

اشتغال در طرح‌های جنگلداری یکی از روش‌های اجرایی طرح خروج دام بوده که در شرکت‌های دولتی نظیر فریم، چوب و کاغذ، نکا چوب و شفارود کم و بیش موفق بوده است. مکمل‌هایی نظیر زنبورداری، پرورش قارچ کمتر مورد استقبال دامداران بوده و در دستور کار سازمان نبوده است هرچند باتوجه به توقف بهره‌برداری چوبی و تکلیف دولت جهت ایجاد طرح جایگزین، مکمل‌های مورد نظر بسته به نوع مکان گستردگی سطح در اولویت طرح جایگزین برای دامداران است.

از موضوعاتی که باعث تخریب جنگل‌ها می‌شود تهیه فراوری شیر در بالادست و در جنگل‌هاست. به چه میزان ایجاد مراکز جمع‌آوری شیر یا تهیه سوخت‌های غیرفسیلی جدی گرفته شده‌اند؟

برای تغییر الگوی سوخت جایگزین غیرفسیلی اقدامات موثری از ناحیه وزارت نقت و نیرو از طریق گازرسانی در بسیاری از آبادی‌های بالای بیست خانوار جنگل انجام گرفته است و انرژی‌های نو نیز دردستور کار دولت قرار دارد. در‌خصوص مراکز جمع‌آوری شیر در حوزه اختیارات امور دام جهاد کشاورزی استان‌ها است.

دامداری در جنگل شغلی پرمنفعت برای دامداران است در حالی که اگر ابعاد محیط‌زیستی آن درنظر گرفته شود این‌گونه نیست. آیا تحقیقی انجام شده که حضور هر راس دام در جنگل به چه میزان به جنگل‌ها صدمه می‌زند؟

عمده پایان‌نامه‌ها مربوط به خسارت دام به زادآوری جنگل و به‌ صورت کلی است و به‌صورت علمی و دقیق هر راس دام به چه میزان خسارت به جنگل می‌زند تحقیقی انجام نشده و عمده اطلاعات به صورت تجربی است. اگر هر راس دام گوسفند (معادل یک واحد دامی) روزانه 5 نهال را تخریب نماید با درنظر گرفتن 270 روز چرا در طول یک سال 1350 نهال را از بین می‌برند و اگر قیمت هر نهال 15000 ریال باشد بنابراین میزان خسارت هر واحد دامی مبلغ 20250000 ریال است.

آیا پژوهش جدیدی درباره میزان درآمد اقتصادی دامداران در جنگل‌ها و مقایسه آن با سایر فعالیت‌های اقتصادی انجام شده است؟

در این خصوص پژوهش جدیدی انجام نشده است و ضرورت دارد در این خصوص پژوهشی انجام گیرد.