فاجعه هفت‌خوان چگونه روی داد؟
پس از وقوع سانحه برخورد دو قطار در ایستگاه هفت‌خوان شهر شاهرود و کشته و مجروح شدن تعداد زیادی از مسافران آن، روابط عمومی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در اطلاعیه‌یی جزییات گزارش این سانحه را منتشر کرد.
این درحالی است که پیش از صدور این اطلاعیه، مدیرعامل راه‌آهن استعفا کرد و لکوموتیوران متواری نیز دستگیر شد. در این میان همچنان بحث بر سر اینکه سیستم ای. تی. سی راه‌آهن در این ماجرا عملکرد درستی داشته یا نه در محافل رسانه‌یی و کارشناسی داغ است و عده‌یی از نمایندگان مجلس قصد استیضاح عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی را دارند.
براساس گزارش روابط عمومی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران درباره جزییات سانحه برخورد دو قطار مسافری در ساعت 7 و 22دقیقه صبح روز 5 آذر 95، قطار مسافری سمنان- مشهد به شماره ۳۲۴۲(متشکل از لکوموتیو شماره ۱۵۵۷ و ۵ دستگاه سالن مسافری) در بلاک گرداب- هفت‌خوان (کیلومتر ۲۹۱) به انتهای قطار مسافری تبریز- مشهد شماره ۴۸۰۲(متشکل از لکوموتیو شماره۱۶۲۲و ۱۳دستگاه سالن مسافری) که به دلیل مشکلات ناشی از برودت هوای سرد و ترمز خود به خودی قطار متوقف شده بود، برخورد میکند که در این حادثه متاسفانه تعدادی از مسافران و ماموران قطار جان خود را از دست داده و تعدادی از مسافران نیز دچار مصدومیت می‌شوند.
براساس این اطلاعیه در این سانحه لکوموتیو ۱۵۵۷ از خط خارج، واژگون شده و دچار حریق می‌شود و سه سالن انتهایی قطار تبریز- مشهد و ۵ سالن قطار سمنان- مشهد نیز دچار حریق می‌شوند و هر دو بلاک زوج و فرد مسدود می‌شوند.
توالی رخدادها تا وقوع حادثه طبق مستندات مندرج در این اطلاعیه به این ترتیب است که در ساعت 6 و 14دقیقه مورخ 5 آذر 95، قطار ۴۸۰۲ تبریز- مشهد با ۴۳۲ مسافر از ایستگاه گرداب به سمت هفت‌خوان حرکت میکند که مطابق اطلاعات به دست آمده از سامانه ثبت وقایع، قطار مذکور از ساعت 6 و 32دقیقه به علت برودت هوا و ترمز خود به خود قطار؛ در کیلومتر ۲۹۱ متوقف بوده است.
همچنین ساعت ۷صبح کشیک ماموران سی.تی.سی و کنترل خاتمه یافته و ماموران جدید جایگزین می‌شوند. در ساعت 7 و 8 دقیقه لکوموتیوران قطار ۴۸۰۲ تبریز- مشهد طی تلفنگرام شماره ۱ سیار از طریق ایستگاه هفت‌خوان به کنترل ترافیک شاهرود اعلام میکند: به علت یخ زدن ترمز قطار در کیلومتر ۲۹۱ متوقف هستیم که پس از رفع عیب ادامه سیر خواهیم داد. در ساعت 7 و 8 دقیقه قطار مسافری ۳۲۴۲ سمنان- مشهد با ۱۱۰نفر مسافر وارد ایستگاه گرداب شده و در ساعت 7 و9دقیقه به صورت عبوری به ایستگاه هفت‌خوان حرکت میکند.
در ساعت 7 و 14دقیقه قطار مسافری سمنان- مشهد ۳۲۴۲ با توجه به قرمز بودن چراغ بلاک میانی در پشت چراغ«60 ای بی» متوقف و لکوموتیوران قطار با اعلام مراتب توقف و قرمز بودن چراغ از کارشناس سی تی سی کسب تکلیف میکند.
کارشناس کنترل قطار در شاهرود به صورت شفاهی از طریق بیسیم مجوز خاموش کردن سیستم ای. تی. سی و ادامه سیر تا ایستگاه هفت‌خوان را به لکوموتیوران قطار سمنان- مشهد اعلام میکند و قطار در ساعت 7 و 18دقیقه از محل حرکت میکند. همچنین کارشناس سی. تی. سی ضمن مکالمه با کنترل منطقه نسبت به گزارش خرابی«IB۶۱» اقدام میکند.
در ساعت 7 و 22دقیقه کنترلر کنترل ترافیک شاهرود طی تلفنگرام به شماره ۷۷۶۱- 5 آذر 95 مراتب خرابی را به مامور علائم، اعلام میکند. ساعت 7 و 22دقیقه قطار مسافری ۳۲۴۲ سمنان- مشهد با سرعت ۱۳۲کیلومتر بر ساعت(سرعت مجاز در بلاک ۱۴۰کیلومتر بر ساعت) با قطار ۴۸۰۲ تبریز-مشهد (که متوقف بوده است) برخورد میکند.
اعلام خطای واقعی در سیستم اتوماتیک
پس از وقوع سانحه برخورد دو قطار با یکدیگر در ایستگاه هفت‌خوان شاهرود بسیاری از مقامات دولتی و کارشناسان ریلی درخصوص علل و عوامل دخیل در وقوع این حادثه به اظهارنظر پرداختند که در همین رابطه رییس کمیته پیگیری حادثه قطار مسافری به تازگی با اعلام اینکه سیستم اتوماتیک کنترل قطار (ای.تی.سی) در این حادثه به‌درستی اعلام خطا کرده است، گفت: این سیستم به صورت دستی خاموش می‌شود که باید این موضوع مورد بررسی قرار گیرد.
اکبر ترکان با اشاره به بازدید بازرسان از کارخانه‌های تولید قطعات سیستم‌های سی.تی.سی و ای.تی.سی اظهار کرد: درباره قراردادهای شرکت حمل‌ونقل ریلی رجا و این کارخانه‌ها برای اتوماسیون تجهیزات مباحثی صورت گرفته و اطلاعات به صورت کتبی از این کارخانه‌ها دریافت شده است. وی با بیان اینکه به دنبال چگونگی کار سیستم اتوماسیون هستیم، تصریح کرد: بررسی‌های صورت گرفته حاکی از آن است که سیستم کنترل اتوماتیک قطار به خوبی عمل کرده است.
وی تاکید کرد: سیستم‌های اتوماسیون درخصوص هر دو قطار به خوبی عمل کرده و به قطار سمنان- مشهد اطلاع داده، مسیر برای تردد بسته بوده و به همین دلیل چراغ را قرمز کرده است. مشاور رییس‌جمهور ادامه داد: اما تصمیم گرفته می‌شود، قطار به صورت دستی حرکت کند و سیستم اتوماسیون خاموش می‌شود که این امر باید مورد بررسی قرار گیرد. به گفته ترکان درحال بررسی مراحل کار تصمیم‌گیری برای خاموش کردن سیستم کنترل اتوماتیک قطار هستیم تا اگر قصوری صورت گرفته، مشخص شود.
سیستم کنترل اتوماتیک ناقص بود
از سوی دیگر کارشناسان حوزه حمل و نقل ریلی معتقدند، در حادثه برخورد دو قطار در ایستگاه هفت‌خوان، اجرای ناقص سیستم کنترل اتوماتیک قطار نقش موثری داشته و خطای انسانی مزید بر علت شده است.
پس از وقوع حادثه برخورد دو قطار با یکدیگر، مسوولان وزارت راه و شهرسازی عاملان اصلی وقوع این حادثه را خطای انسانی و بی‌توجهی مسوولان کنترل و نظارت بر خطوط معرفی کردند و حتی مسوول مرکز کنترل فرماندهی سی‌تی‌سی، مسوول مرکز کنترل خطوط و مسوول شیفت مرکز کنترل به‌عنوان مقصر نیز دستگیر شدند. اما کارشناسان حوزه حمل و نقل نظر دیگری دارند و به گفته آنها علت حادثه را در پیاده‌سازی ناقص سیستم کنترل اتوماتیک قطار «ای‌تی‌سی» به همراه خطای مجموعه‌یی از ماموران راه‌آهن ریشه‌یابی می‌کنند. آنها معتقدند اگر سیستم اتوماتیک کنترل قطار به درستی و به‌طور کامل پیاده‌سازی می‌شد، این حادثه تلخ رخ نمی‌داد اما با وجود این، مسوولان وزارت راه و شهرسازی بر خطای مسوولان ایستگاه و مرکز کنترل سمنان پافشاری می‌کنند و حاضر به پذیرش اشتباه در سطوح بالای مدیریتی نیستند.
میثم لاجوردی، کارشناس حوزه حمل و نقل ریلی با اشاره به مزایای سیستم «ای‌تی‌سی» به مهر گفت: این سیستم برای افزایش ضریب امنیت حرکت قطارها اجرایی می‌شود اما در مسیر تهران-مشهد به علت عدم پیاده‌سازی کامل، شاهد برخورد دو قطار بودیم و علت آن عدم نصب سیستم بالیس و محورشمار در بلاک‌های میانی بود.
به گفته لاجوردی، بالیس در بلاک‌های میانی بین دو ایستگاه نصب نشده بود اما در بلاک‌های ابتدایی و انتهایی ایستگاه‌ها بالیس وجود دارد و این پیاده‌سازی ناقص، سهم خطای انسان را افزایش می‌دهد. وی می‌افزاید: در صورت استفاده از محورشمار (بخشی در سیستم بالیس) و محاسبه تعداد واگن‌هایی که از بلاک عبور می‌کردند، این حادثه رخ نمی‌داد زیرا در سیستم، بلوکی که قطار در آن متوقف شده بود، به صورت اشغال نشان داده می‌شد.
خطاهای متعدد سیستم «ای‌تی‌سی»
به گفته مسوولان حاضر در مرکز «سی‌تی‌سی» شاهرود، سیستم «ای‌تی‌سی» دچار خطاهای بسیار بود و به تازگی بلاک آزاد را اشغال نشان می‌داد.
کارشناسان حمل و نقل می‌گویند: براساس اطلاعات به دست آمده از کارشناسان مرکز «سی‌تی‌سی» شاهرود، روز حادثه مسوول تلفنگرام به علت تغییر شیفت به مرکز کنترل خبر نداده است و متصدی کنترل ترافیک هم باتوجه به خطاهای مکرر سیستم «ای‌تی‌سی»، به صورت دستی اجازه حرکت قطار بعدی را می‌دهد.
علاوه بر خطای سیستم کنترل اتوماتیک قطار، براساس قوانین موجود اگر قطاری در طول خط متوقف شود، تجهیزاتی را برای هشدار قطارهای بعدی در فاصله‌های ۵۰۰ متر تا یک کیلومتری قرار می‌دهد تا قطار بعدی متوجه مشکل شده و سرعت خود را کاهش دهد که این اقدام هم از سوی ماموران قطار تبریز-مشهد انجام نشده است.
بازداشت لکوموتیوران فراری
براساس مستندات موجود، ماموران کنترل ترافیک شاهرود، ماموران اپراتور «سی‌تی‌سی» (کنترل مسیر)، ماموران قطار ۴۸۰۲ تبریز -مشهد و ماموران قطار ۳۲۴۲ سمنان مشهد ازجمله افراد درگیر در این حادثه بوده‌اند.
در همین رابطه و پس از انتشار خبر متواری شدن لکوموتیوران قطار سمنان – مشهد، روز یک‌شنبه دادستان سمنان با اعلام اینکه لکوموتیوران قطار سمنان - مشهد بازداشت شده است، گفت: در ادامه رسیدگی به پرونده برخورد دو قطار مسافربری و انجام تحقیقات، روز یک‌شنبه با اعطای نیابت قضایی به دادستان شاهرود، یک نفر دیگر از عوامل این حادثه بازداشت شده است.
استعفای مدیرعامل راه‌آهن
پس از وقوع سانحه برخورد دو قطار در هفت‌خوان شاهرود با یکدیگر، محسن پورسیدآقایی، مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران روز شنبه با حضور در بخش خبری ساعت 21 شبکه اول سیما، ضمن عذرخواهی بابت برخورد مرگبار دو قطار مسافربری در ایستگاه هفت‌خوان سمنان و جان باختن بیش از 40نفر از هموطنان‌مان اعلام استعفا کرد و گفت: عباس آخوندی، وزیر راه، استعفای او را پذیرفته است. پس از موافقت آخوندی با استعفای مدیرعامل راه‌آهن، مهرداد تقی‌زاده بهجتی که به تازگی با حکم وزیر راه و شهرسازی به سمت معاون حمل و نقل منصوب شده بود با حفظ سمت خود، به‌عنوان سرپرست راه‌آهن و معاون وزیر راه و شهرسازی انتخاب شد.
ترخیص 92 نفر از مصدومان
مدیرکل برنامه‌‌ریزی و نظارت بر خدمات مسافری راه‌آهن گفت: از 103 مصدوم برخورد دو قطار تبریز- مشهد و سمنان- مشهد، 92 نفر از بیمارستان ترخیص شدند که دو نفر از مصدومان مامور راه‌آهن هستند. علی کاظمی منش یادآوری کرد: در این حادثه از مجموع 432 مسافر قطار تبریز- مشهد و نزدیک به 117 مسافر سمنان- مشهد، 103 مصدوم برجا ماند که در دو روز گذشته به غیر از 11 نفر، سایر مصدومان از بیمارستان مرخص شده‌اند.
