چشم و هم‌چشمی هسته‌ای عربستان با ایران
ولیعهد سعودی خود را آماده کرده است تا در صورت دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، از این کشور عقب نماند. اما باید دید آیا او در نهایت عربستان را به مهره‌ای اتمی در دست ابرقدرت‌ها تبدیل می‌کند؟
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، علاقه زیاد برخی کشورها به انرژی هسته‌ای موجب تعجب همگان شده که البته این قابل درک است. ثابت شده است جلوگیری از گسترش سلاح‌های اتمی و در عین حال کمک به توسعه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای برای جامعه جهانی امری دشوار بوده و ایجاد تعادل میان این دو به سختی انجام شده است. همین الان پرچم‌های خطر در شبه‌جزیره عربستان به اهتزاز درآمده‌اند، جایی که امارات متحده عربی میله‌های سوخت را در اولین رآکتور از چهار راکتور نیروگاه هسته‌ای براکه بارگذاری کرده است. براکه اولین نیروگاه هسته‌ای در جهان عرب محسوب می‌شود. تقریبا 600 کیلومترآن طرف‌تر، عربستان سعودی در حال ساخت اولین رآکتور تحقیقاتی خود در مرکز علم و فناوری ملک عبدالعزیز است. امارات متعهد شده است که در نیروگاه خود اقدام به غنی‌سازی اورانیوم یا پردازش دوباره سوخت مصرفی نکند. این کشور همچنین تعهد داده است تا از پروتکل‌های پیشرفته منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای پیروی کرده و حتی توافقی موسوم به توافق 123 با امریکا امضا کرده است که امکان به اشتراک‌گذاری اجزا، مواد و دانش فنی را به هر دو کشور می‌دهد.
اما این مساله برخی متخصصان حوزه انرژی هسته‌ای را راضی نمی‌کند؛ سوال آنها این است که چرا امارات باید به دنبال نیروی هسته‌ای برای تولید برق باشد در حالی که گزینه‌های تجدیدپذیر به مراتب امن‌تر و ارزان‌تری وجود دارد که با آب و هوای آفتابی این کشور متناسب است؟ عربستان نیز مانند امارات اصرار دارد که فعالیت‌های هسته‌ای‌اش فراتر از پروژه‌های صلح‌آمیز تامین برق نخواهد رفت. اما ریاض برخلاف همسایه و متحد خود در منطقه، رسما متعهد نشده است که سلاح هسته‌ای تولید نکند.
محمد بن سلمان، رهبر آینده عربستان علنا اعلام کرده است که در صورت دستیابی ایران به انرژی هسته‌ای از این کشور عقب نمانده و اقدام به تولید سلاح اتمی خواهد کرد. هیچ بعید نیست که جنگ سرد میان ایران و عربستان در نهایت به مسابقه تولید سلاح‌های اتمی منجر شود. نگرانی‌های زیادی در مورد دستیابی شبه جزیره عربستان به انرژی هسته‌ای وجود دارد و اینکه از این طریق بتواند رهبری خلیج‌فارس و خاورمیانه را به دست گیرد، منطقه‌ای بی‌ثبات که کارشناسان هشدار می‌دهند ممکن است در مقیاس هسته‌ای تبدیل به مکانی برای جنگ‌های نیابتی ابرقدرت‌ها شود. بلندپروازی‌های عربستان در خصوص انرژی هسته‌ای حدودا به سال 2006 باز می‌گردد، زمانی که این کشور همراه با دیگر اعضای شورای همکاری‌های خلیج‌فارس به عنوان بخشی از یک برنامه مشترک شروع به بررسی گزینه‌ها در حوزه انرژی هسته‌ای کرد.
ریاض اخیرا برنامه‌های هسته‌ای خود را به «چشم‌انداز 2030» محمد بن سلمان افزوده است تا وابستگی اقتصاد خود را به نفت از بین ببرد. سعودی‌ها ادعا می‌کنند انرژی هسته‌ای این امکان را به آنها می‌دهد تا نفت خامی را که هم‌اکنون صرف نیازهای داخلی برای تولید انرژی می‌شود صادر کرده و از این طریق درآمد بیشتری برای خزانه کشور ایجاد کنند؛ در عین حال صنعت پیشرفته جدیدی نیز برای ایجاد اشتغال نیروی کار جوان خود توسعه خواهد داد. اما اگر هدف عربستان دستیابی به سود اقتصادی باشد، سرمایه‌گذاری در بخش هسته‌ای اشتباه است، چراکه این انرژی در مقایسه با انرژی‌های تجدیدپذیری مانند خورشید و باد بسیار ضعیف است. پال دورفمن، پژوهشگر ارشد افتخاری در پژوهشکده انرژی کالج لندن و بنیانگذار و رییس گروه مشاوره هسته‌ای در گفت‌وگو با خبرگزاری الجزیره می‌گوید: «هر کشوری حق این را دارد که ترکیب انرژی‌های مورد نیازش را خود تعیین کند، اما مشکل اینجاست که هزینه‌های دستیابی به انرژی هسته‌ای بسیار زیاد است. این در حالی است که هزینه دسترسی به انرژی‌های تجدیدپذیر چیزی بین یک‌پنجم تا یک‌هفتم انرژی هسته‌ای است.» مایکل اشنایدر، نویسنده اصلی و ناشر گزارش سالانه وضعیت صنعت هسته‌ای جهان در مصاحبه با الجزیره گفت: «هیچ دلیل اقتصادی یا صنعتی یا سیاست مربوط به حوزه انرژی، ساخت نیروگاه هسته‌ای را توجیه نمی‌کند. به این ترتیب اگر کشوری تصمیم به ساخت نیروگاه هسته‌ای بگیرد، ما مجبور می‌شویم مسائل دیگری که در واقع محرک چنین تصمیمی هستند را مورد بررسی قرار دهیم.» مرکز انرژی‌های تجدیدپذیر و اتمی ملک عبدالله عربستان به دعوت خبرگزاری الجزیره برای مصاحبه پاسخی نداد.
سعودی‌ها برای ساخت دو رآکتور برق از شرکت‌های مختلف دعوت به عمل آورده‌اند، اما تا به امروز با آنها توافقی منعقد نکرده‌اند. با وجود اینکه این برنامه‌ها هنوز در دست بررسی است، این کشور همچنان به کار ساخت اولین راکتور تحقیقاتی خود ادامه می‌دهد.
سعودی‌ها در اوایل سال 2018 اعلام کردند که پروژه ساخت یک رآکتور تحقیقاتی کوچک را آغاز کرده‌اند که تا آخر سال 2019 میلادی قابل استفاده خواهد بود، اما ریاض این بار نیز مانند دیگر پروژه‌های هسته‌ای‌اش از برنامه عقب مانده است. با این حال شواهد مستحکمی وجود دارد که نشان می‌دهد سعودی‌ها بار دیگر تصمیم خود را از سر گرفته‌اند. عکس‌های ماهواره‌ای گرفته شده در ماه مارس و مه امسال نشان می‌دهد که سعودی‌ها یک سقف روی رآکتور خود ساخته‌اند و این اقدام، کارشناسان هسته‌ای را نگران می‌کند، چراکه عربستان هنوز از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای نظارت بر این سایت و بررسی طرح رآکتور دعوت نکرده است. عربستان پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را امضا کرده که آن را موظف به داشتن یک توافق جامع پادمان با آژانس انرژی هسته‌ای می‌کند. اما این توافقنامه‌ها به بازرسان آژانس اجازه نمی‌دهد هر زمان که دوست داشته باشند اقدام به نظارت و بررسی سایت‌های هسته‌ای کنند. این میزان از دسترسی تنها در صورتی مجاز است که کشور مورد نظر یک پروتکل الحاقی را نیز با آژانس امضا کند، کاری که امارات انجام داده است و عربستان نه. البته ریاض موظف به انجام این کار نیست، چراکه آنها در حال حاضر تحت «پروتکل مقادیر کم» هستند که کشورهای خواهان انرژی هسته‌ای را از بازرسی‌های آژانس معاف می‌کند.
فرض بر این است که کشورهای تحت پروتکل مقادیر کم، مواد هسته‌ای کافی در اختیار ندارند تا به آن میزان از خطر برسند که نیاز باشد از سوی کارشناسان آژانس مورد بررسی قرار بگیرند. اما کارشناسان می‌گویند ریاض نمی‌تواند پس از راه‌اندازی رآکتور نیز خود را همچنان در سایه این پروتکل پنهان کند. به تعویق انداختن امضای پروتکل الحاقی نیز عواقب خود را دارد. به‌رغم تلاش‌های زیاد، ریاض برخلاف امارات هنوز عضو توافق 123 با امریکا نشده است که اجازه همکاری‌های دوجانبه در حوزه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای را به آن بدهد. امضای توافقنامه 123 به ریاض این امکان را می‌دهد تا در حوزه هسته‌ای مهر تایید امریکا را بگیرد و در عین حال راه برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های امریکایی باز می‌شود تا با ساخت رآکتور برای سعودی‌ها سود زیادی به جیب بزنند. در حالی که نمایندگان کنگره امریکا تمایلی به چشم‌پوشی از رفتار بد عربستان ندارند، اما دولت دونالد ترامپ، رییس‌جمهور فعلی ایالات متحده اجازه نداده این مساله روابطش با عربستان را تحت تاثیر قرار دهد. به‌طور مثال ترامپ به شدت از فروش سلاح‌های متعارف به ریاض حمایت کرده و این در حالی است که از سابقه بسیار بد سعودی‌ها در نقض حقوق بشر آگاه است. جرد کوشنر داماد او نیز رابطه نزدیکی با بن سلمان دارد. به گزارش دیوان محاسبات امریکا، مواردی که امضای توافق 123 میان واشنگتن و ریاض را حیاتی می‌کند عبارتند از: امتناع عربستان از توقف غنی‌سازی اورانیوم یا پردازش مجدد پلوتونیوم (ترکیبات اصلی در ساخت سلاح‌های اتمی) و خودداری این کشور از امضای پروتکل الحاقی آژانس انرژی اتمی. بن سلمان صراحتا هدف کشورش از پیشبرد برنامه هسته‌ای خود را رقابت با ایران اعلام کرده است. او در گفت‌وگو با شبکه امریکایی «سی‌بی‌اس» در سال 2018 گفت: «بدون تردید اگر ایران بمب اتمی بسازد، ما نیز بلافاصله همین کار را انجام خواهیم داد.» این استدلال بر پایه این نظریه قرن بیستمی است که داشتن سلاح اتمی نقشی بازدارنده داشته و به دشمنان اجازه نمی‌دهد تا از آن علیه دارنده این سلاح استفاده کنند.
نظریه بازدارندگی سلاح‌های اتمی منتقدان زیادی دارد، چراکه هرگز نمی‌توان ثابت کرد این تصمیم نتیجه‌بخش باشد. با این حال نمی‌توان انکار کرد که کشورهای دارای سلاح اتمی با وجود داشتن چنین تسلیحاتی همچنان با سلاح‌های متعارف مورد حمله قرار می‌گیرند. حمله عراق به اسراییل با اسکاد در سال 1991 یا حادثه 11 سپتامبر 2001 دو نمونه از این حملات به شمار می‌روند.
اما کارشناسان معتقدند توسعه سلاح‌های هسته‌ای به نام «بازدارندگی» می‌تواند عواقب بدی برای کشورهای خاورمیانه داشته باشد، چرا که این اقدام آنها را مهره‌ای در جنگ‌های هسته‌ای نیابتی ابرقدرت‌ها تبدیل می‌کند.
