اقتصاد آنلاین - رحیم کرمی رباطی؛ طرح سوآپ نفتی که در دولت اصلاحات و زمانی که زنگنه سکان وزارت نفت را در دست داشت، کلید خورده بود، در خرداد 1389 در دولت احمدی‌نژاد توسط وزیر وقت نفت - مسعود میرکاظمی - متوقف شد.
در برنامه سوآپ نفت، ایران با استفاده از تاسیسات نکا، نفت را در دریای خزر خریداری کرده و به مصرف داخلی می‌رساند و در مقابل، با استفاده از امتیاز دسترسی به آب‌های آزاد، معادل نفت خریداری شده در مرزهای شمالی، آن را در مرزهای جنوبی به فروش می‌رساند. بر اساس قراردادی که ایران با چهار شرکت بین المللی منعقد کرده بود، به ازای هر بشکه نفت خام که در خلیج فارس به مشتریان این شرکت‌ها تحویل می‌شد، حدود یک دلار به ایران می‌رسید به طوری که رقم این تجارت در سال‌های اوج خود به بیش از 130هزار بشکه در روز رسید و در نتیجه تاسیسات نفتی نکا و خطوط انتقال متناسب با این ظرفیت افزایش یافت.
اما با توقف این طرح در دولت دهم، نه تنها ایران از درآمد سوآپ محروم شد، بلکه لغو یکطرفه قرارداد سوآپ نفت ضررهای معنوی و مالی زیادی برای کشور به همراه داشت چرا که اعتبار ایران در بین شرکت‌های نفتی و سوآپرهای منطقه حوزه خزر زیر سوال رفت و به گفته مسوولان وزارت نفت اگر بخواهیم قراردادها را دوباره منعقد کنیم کار سختی خواهیم داشت.
به علاوه شرکت هایی مانند ویتول و دراگون اویل با اقدامات انجام شده از شکایات علیه ایران صرف نظر کردند اما شرکت کاسپین ادعایی را مطرح و ادعای خسارت 97 میلیون دلاری کرد که در نهایت با اقدامات انجام شده مبلغ آن به 5.5 میلیون دلار کاهش یافت. ایران پیش از توقف سوآپ، با شرکت اماراتی "دراگون اویل" (Dragon Oil) قراردادی 10 ساله برای معاوضه نفت خام داشت که طی آن، این شرکت بیش از 86 درصد حجم نفت‌خام تولیدی میدان‌های ترکمنستان را از مسیر ایران صادر می‌کرد.
اما در پایان ماه مارس 2010 این قرارداد خاتمه یافته و دیگر تمدید نشد. این در حالی است که دراگون اویل در نبود قرار معاوضه نفت خام خود با ایران، با شرکت کراس کاسپین (CROSS CASPIAN) که اداره مرکزی آن در باکو مستقر است وارد مذاکره شد و اعلام کرد که نفت‌خام بیشتری را از عرض دریای خزر و از مسیر باکو و با راه آهن به بندر باتومی گرجستان در دریای سیاه صادر می‌کند.
شرکت سوئیسی "ویتول" بازاریاب و فروشنده نفت‌خام قزاقستان و ترکمنستان، نیز دیگر شرکتی بود که پیش از تصمیم ناگهانی وزیر سابق نفت با ایران قرارداد سوآپ داشت و بخش عمده نفت‌خام‌های مختلف تولیدی این دو کشور را از بندر آکتائو به بندر نفتی نکا صادر می‌کرد، "ویتول" نیز تصمیم گرفت نفت خام را از مسیر باکو به دریای مدیترانه و دریای سیاه صادر کند. در دولت یازدهم اما وزیر نفت و معاونانش بارها اعلام کردند که به دنبال از سرگیری سوآپ نفت هستند و حتی گفته شد که وزیر نفت دستور اجرای عملیات سوآپ را داده است، اما واقعیت این بود که پس از گذشت بیش از پنج سال از تعلیق فعالیت ایران در این زمینه، اعتماد به کشور از دست رفته بود و رقبا جای ایران را گرفته بودند.
بر اساس این گزارش اکنون که در دوران پساتحریم قرار داریم، از سرگیری سوآپ از برنامه های وزارت نفت است که پیش تر عملیاتی شدن آن را منوط به لغو تحریم ها دانسته بود، در همین راستا اسفند ماه سال گذشته بود که در جریان سفر وزیر انرژی روسیه به ایران، بیژن زنگنه وزیر نفت کشورمان اعلام کرد که ایران و روسیه می توانند در بخش بازرگانی و سوآپ نفت و گاز همکاری مناسبی داشته باشند.
اما چه زمانی سوآپ نفت خام عملیاتی خواهد شد و آیا وزارت نفت از ظرفیت بخش خصوصی استفاده خواهد کرد؟ در این باره سید حمید حسینی، عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فراورده های نفت، گاز و پتروشیمی اظهار کرد: به رغم اینکه شرکت ملی نفت تمایل و اعتقاد به سوآپ نفت خام دارد، هنوز در مورد قیمت به جمع بندی نرسیده است. وی با اشاره به اینکه تا زمانی که نرخ مشخص نشود نمی توان سوآپ را پیگیری و بررسی کرد که آیا توجیه دارد یا خیر، اضافه کرد: مسلما برای انجام سوآپ یکی از شرکت های زیر مجموعه وزارت نفت متولی خواهد بود اما کار به بخش خصوصی واگذار خواهد شد.
حسینی در ادامه در پاسخ به اینکه چه زمانی شاهد عملیاتی شدن سوآپ خواهیم بود، گفت: به نظر می رسد سهمیه فروش نفت خام کامل شود و نگرانی در زمینه واگذاری سهم فروش نفت خام ایران به کشورهای همسایه وجود نداشته باشد، آن گاه نگرانی در این زمینه وجود نخواهد داشت.
عضو هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فراورده های نفت، گاز و پتروشیمی با بیان اینکه میزان صادرات در حال بازگشت به پیش از تحریم ها است، تاکید کرد: اکنون میزان صادرات نفت خام به 1.9 میلیون بشکه در روز رسیده و باید این نگرانی که سوآپ بر صادرات نفت خام تاثیر گذار خواهد بود برطرف شود.
در این شرایط باید دید که آیا با توجه به آماده بودن زیرساخت های سوآپ در شمال کشور و اعلام آمادگی شرکت پایانه های نفتی آیا ایران بار دیگر می تواند سوآپ نفت خام را از سر بگیرد؟
