اقتصادآنلاین – سهیل بانی؛ امروزه اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در تامین مالی دولت‌ها و شرکت‌های کشورهای مختلف و به ویژه کشورهای اسلامی نقش مهمی ایفا می‌کنند. در دنیای امروز ساختارهای مختلف صکوک، به خصوص ساختارهای ترکیبی آن در حال طراحی است و هر روز بر تنوع این ابزارهای مالی افزوده می‌شود. این گزارش بازار صکوک را از دیدگاه‌های مختلف و از ابتدای سال ۲۰۰۱ تا انتهای سال ۲۰۱۹ بررسی می‌کند. همچنین می‌توانید برای آشنایی با انواع صکوک و کاربرد آن، این گزارش را مطالعه کنید.
بازار جهانی اوراق بهادار اسلامی
در سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۴۵میلیارد دلار صکوک جهانی (اعم از داخلی و بین‌المللی) منتشر شد که این مبلغ با رشدی ۱۸ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸ همراه بوده است. به این ترتیب حجم کل صکوک منتشره جهانی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ بالغ بر هزار و ۲۴۶میلیارد دلار رقم خورده است. همچنین مقدار فروش صکوک در سال ۲۰۱۹، رکورد فروش سالانه اوراق که در سال ۲۰۱۲ ثبت شده بود را شکست. در سال ۲۰۱۹، صکوک منتشره در دست دارندگان، به رقم ۵۵۱میلیارد دلار می‌رسد که در مقایسه با سال ۲۰۱۸ با رقم ۴۹ میلیارد دلار، نشان از علاقه روزافزون به بازار صکوک دارد.
این افزایش حجم انتشار در سال ۲۰۱۹ به واسطه انتشار مستمر اوراق توسط کشورهای آسیایی، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، کشورهای آفریقایی و برخی مناطق دیگر رقم خورد. با وجود اینکه کشور مالزی همچنان در بازار صکوک پیشرو است اما سهم اندونزی، امارت، عربستان سعودی و ترکیه با رشد خوبی همراه شده است.
با بررسی ناشران عمده می‌توان دریافت که در سال ۲۰۱۹ همچنان بیشترین حجم انتشار صکوک توسط دولت‌ها و یا شبه دولت‌ها بوده است. ۶۳درصد از کل صکوک منتشر شده از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹، مربوط به صکوک مرابحه بوده است. با این وجود در سال ۲۰۱۹، صکوک وکالت با ۴۱درصد، بیشترین سهم را از انواع صکوک جهانی به خود اختصاص داد. پس از آن صکوک مرابحه با ۲۴درصد و صکوک اجاره با ۱۱درصد در رده‌های بعد قرار گرفتند. این تقسیم بندی برای ایران کمی متفاوت است. اوراق منفعت با تخصیص ۳۹درصد از بازار صکوک ایران در سال ۲۰۱۹ پیشتاز است. پس از اوراق منفعت، اوراق اجاره و اجاره سهام با ۱۷درصد قرار می‌گیرند.
از مجموع صکوک جهانی سال ۲۰۱۹، ۳۸ میلیارد دلار آن مربوط به صکوک بین‌المللی بود که این مبلغ ۶میلیون دلار بیشتر از سال ۲۰۱۸ ثبت شد. در سال ۲۰۱۹، بیش از ۷۶درصد صکوک بین‌المللی با سررسید بلندمدت و ۲۴ درصد آن با سررسید کوتاه مدت منتشرشده است. لازم به ذکر است حجم کل صکوک منتشر شده بین‌المللی تا سال ۲۰۱۹ تقریبا برابر با ۲۹۰ میلیارد دلار بوده است.
از رویدادهای مهمی که منجر به رشد و موفقیت بازار بین‌المللی صکوک در سال ۲۰۱۹ شد، می‌توان به انتشار بیش از یک میلیارد دلار صکوک سبز توسط بانک توسعه اسلامی اشاره کرد. همچنین انتشار ۲.۵میلیارد دلار صکوک ترکیبی توسط وزارت دارایی عربستان سعودی و دو میلیارد دلار صکوک اجاره بدست وزارت دارایی ترکیه، از مهم‌ترین دلایل رشد بازار بین‌المللی صکوک در سال ۲۰۱۹ بود. لازم به ذکر است صکوک سبز یا صکوک دوست‌دار محیط زیست، آن دسته از اوراق بهاداری هستند که جهت تامین مالی پروژه‌هایی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر و یا دوست‌دار محیط زیست منتشر می‌شوند.
در سال ۲۰۱۹، ۱۰۷میلیارد دلار صکوک داخلی منتشر شد که در مقایسه با سال ۲۰۱۸، رشد ۱۹درصدی را رقم زده است. بخش عمده این مقدار، مربوط به مشارکت بازار مالزی به ارزش ۵۴ میلیارد دلار بود. پس از آن عربستان سعودی با ۱۹میلیارد دلار، اندونزی با ۱۷میلیارد دلار و ترکیه با ۸.۸ میلیارد دلار، بیشترین حجم صکوک داخلی را منتشر کردند. در همین حال و در سال ۲۰۱۹، مجموع صکوک منتشر شده ایران معادل تنها یک میلیارد و ۶۵۵میلیون دلار ثبت شد.
بازار صکوک با سررسید کوتاه مدت
حجم کل صکوک منتشره جهانی با سررسید کوتاه مدت از زمان شروع بازار صکوک تاکنون معادل ۴۴۵میلیارد دلار است. در سال ۲۰۱۹ حدود ۴۰ میلیارد دلار صکوک کوتاه مدت فروخته شد که حدود پنج میلیارد دلار نسبت به سال ۲۰۱۸ افزایش یافته بود. از نکات قابل توجه بازار صکوک کوتاه مدت می‌توان به سهم ۸۳درصدی مالزی از کل صکوک کوتاه مدت منتشر شده در سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ اشاره کرد. همچنین در مدت ذکر شده بیش از ۷۳ درصد صکوک کوتاه مدت توسط دولت‌ها منتشر شد.
پس از تاسیس شرکت بین‌المللی مدیریت نقدینگی اسلامی در سال ۲۰۱۳، بخشی از بازار صکوک کوتاه مدت از دسته بندی دولتی به شبه دولتی منتقل شد. همچنین از سال ۲۰۱۳ به بعد، به دلیل تاسیس این شرکت، صکوک بین‌المللی کوتاه مدت رشد خود را آغاز کرد. با این تمهیدات سهم دولت از انتشار صکوک کوتاه مدت در سال ۲۰۱۹ به ۳۰درصد کاهش یافت.
بخش عمده بازار صکوک با سررسید کوتاه مدت تا سال ۲۰۱۴، از نوع داخلی بوده است. زیرا اگر ناشران صکوک در فضای بین‌المللی اقدام به انتشار صکوک کنند، لازم است علاوه بر مهیا کردن الزامات و استانداردهای بین‌المللی، از ارزهای رایج و مورد قبول جامعه جهانی استفاده کنند که این موضوع موجب افزایش ریسک‌ها و هزینه‌های مالی برای کشور ناشر می‌شود.
ایران، جامانده از بازار صکوک
همانطور که گفته شد، می‌توان ادعا کرد که سهم ایران از بازار صکوک جهانی صفر است. استفاده از این بازار به حدی مهم و تاثیر گذار است که عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ بیش از ۵۰درصد کسری مالی خود را از طریق انتشار صکوک تامین کرد. بهره بردن از بازار صکوک نیازمند سیاست‌گذاری‌های کاربردی و و فراهم کردن ملزومات آن است تا علاوه بر ثبات داخلی، جذابیت‌های لازم برای سرمایه‌گذاری خارجی را داشته باشد. در گزارش‌های بعدی به تفصیل بیشتری از این موارد پرداخته می‌شود.
*منبع: صکوک در آینه جهانی/ محمد جواد صابری، دکتر مجتبی کاوند/ مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی/ تیر ماه 1400
