برداشت سخت ازآب‌های ژرف

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، وزیر نیرو در هفته‌های گذشته بر لزوم تامین آب برای بخش‌های شرقی کشور از منابع‌ آب‌های ژرف تأکید کرد و اکنون شبکه تشکل‌های مردم‌نهاد محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور، متشکل از 672شورای هماهنگی محیط‌زیست و منابع طبیعی با ارسال نامه‌ای به نمایندگان مجلس، از آنها خواسته‌اند رویکرد به مسئله آب‌های ژرف تغییر کند و تمرکز اصلی بر راه‌حل‌های دیگر برای تامین آب پایدار در استان‌های شرقی کشور باشد.

درخواست از مجلس برای صیانت از آب‌های ژرف

شبکه تشکل‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور در این نامه ضمن انتقاد از موضوع برداشت از «آب‌های ژرف»، از وزیر نیرو و مدیران عالی بخش آب، درخواست کرده با درنظر گرفتن درس‌های آموخته‌شده و نتایج مستند مسیرهای طی‌شده و رصد دقیق و شناخت درست وضعیت موجود، همچنین تخمین آینده کشور از تجربه مسیرهای پرهزینه برای ملت و منابع اصیل و اصلی کشور،  به‌طور جدی اجتناب کنند. آنها همچنین خواستار آن شده‌اند تا تمرکز بخش آب بر اقدامات اصولی، معطوف شود.

در این نامه آمده است: وزارت نیروی دولت پیشین، پروژه‌های مربوط به آب‌های ژرف را صرفا تحقیقاتی می‌دانست و به‌دنبال جایگزینی و یا استفاده حداکثری از این گزینه گرانبها برای تامین منابع آبی کشور نبود.

تشکل‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور در نامه خود به نمایندگان مجلس تأکید کرده‌اند: پس از سال‌ها و دهه‌ها بی‌توجهی به ظرفیت‌های محدود منابع‌طبیعی، از جمله منابع آبی و خصوصا آب‌های زیرزمینی و عیان‌شدن چالش‌های متعدد، زنگ هشدار را به صدا درآورده و لزوم تغییر رویه و رویکردها را گوشزد می‌کنیم. شنیدن این هشدار و عزم جدی برای اتخاذ تصمیمات سخت در راستای حرکت به‌سوی مدیریت پایدار منابع آبی، رخداد مبارکی‌ است که تلخی چالش‌ها را تا حدی درمان می‌کند. اما بخش تلخ‌تر قضیه آن است که در این تغییر سمت‌وسو، مجدد اشتباه را به‌گونه‌ای جدید تکرار کنیم. البته برخی درمان‌ها خود دردافزا هستند و در بخش مدیریت منابع آب، موضوع «آب‌های ژرف» و نیز بخش بزرگی از پروژه‌های انتقال آب‌ اینگونه هستند.

براساس نظر فعالان محیط‌زیست و منابع طبیعی، انتشار اخباری مبنی بر یافتن شاه‌کلید رفع مشکلات آبی از طریق استخراج آب ژرف از اعماق هزاران متری و دستیابی به رودهای زیرزمینی ایران، نشان از یک نگاه غیر کارشناسی دارد. اظهارنظرهایی به گوش می‌رسد که ۱۵۰۰مترمکعب آب را از چاهی در سیستان از عمق بیش از 2هزار متری در یک شبانه‌روز استحصال کرده‌اند و فعالان محیط‌زیست می‌خواهند مسئولان به این سؤال پاسخ دهند که آیا این میزان استحصال آب معادل حدود ۲۱ لیتر در ثانیه دبی یک چاه، آن هم از ذخایر غیرقابل تجدید و بسیار محدود را می‌توان یک پیروزی قلمداد کرد؟

این نامه با اشاره به اینکه طرح مذکور دارای بنیان‌هایی پرسش‌برانگیز برای متخصصان و دغدغه‌مندان آب و خاک این مرز و بوم است و از هر نوع مستند علمی و فنی قابل اعتنا تهی است، می‌افزاید: حقیقت آن است که با توجه به مباحث جدی اجتماعی و فرهنگی مرتبط با مدیریت منابع آبی در کشور به‌ویژه در استان‌ سیستان و بلوچستان، حرکت به سمت ایجاد اقناع علمی، کارشناسی، فنی و متعاقب آن تقویت زیرساخت‌های اجتماعی نیز یکی دیگر از دغدعه‌هاست.

تاریخچه برداشت از آب‌های ‍‍ژرف

 سابقه برداشت از آب‌های ژرف به حدود 40سال قبل و زمانی می‌رسد که چند حلقه چاه برای استحصال آّ‌ب های ژرف در چاد، لیبی، الجزایر و آمریکا حفر شد. در لیبی چندین ابرچاه با صرف میلیاردها دلار با کمک مشاوران غربی حفر شد، اما نتیجه مطلوبی در کاستن از مشکل آب نداشت و آنها صرفا از منابع تجدیدناپذیر آب بهره‌برداری کردند.

آب‌های ژرف به 2 قسمت آب‌های تجدید‌شونده و غیرقابل تجدید تقسیم می‌شوند. آب‌های تجدید‌شونده یا گسلی و یا ژرف هستند. در مدل آب‌های گسلی احتمال اینکه به واسطه وجود حوضه آبریز در بالادست منابع تجدید شوند، بیشتر است. ولی بخشی از آب‌های ژرف در پایان دوران سوم زمین‌شناسی طی فرایند رسوبگذاری به‌وجود آمده اند. آب‌های غیرقابل تجدید نیز که در هنگام اکتشافات نفتی کشف می‌شوند ارزش اقتصادی ندارند. دسته‌ای دیگر از آب‌ها هم ژئوترمال هستند و مثل بسیاری از چشمه‌های معدنی و گرم، ارزش اقتصادی و قابلیت شرب ندارند.

فرو نشست در اعماق زمین

 ناصر خلقی، متخصص حفاری چاه‌های عمیق می‌گوید: اکثر متخصصان کشور در حوزه حفاری به‌صورت متفق‌القول معتقدند که برداشت از منابع آب ژرف کاملا غیراقتصادی، غیرعلمی و غیرفنی است؛ بنابراین درخواست متخصصان هیدرولوژی و ژئوهیدرولوژی و حفاری این است که معاونت فناوری ریاست‌جمهوری، همه مستندات و مدارک علمی و فنی حفاری و مراحل پس آن را علنی کند و در معرض قضاوت متخصصان قرار دهد. چون تعیین محل دقیق حفر چاه نیازمند ماه‌ها کار و مطالعات میدانی گسترده است.

او افزود: نمی‌دانیم با صرف ده‌ها میلیارد تومان، این پروژه از نظر زمین‌شناسی عمومی، زمین‌شناسی ساختمان، تکتونیک، رسوب‌شناسی و ژئوفیزیک بررسی شده است یا خیر؛ بنابراین مستندات فنی حفاری برای استحصال آب‌های ژرف، کیفیت آب به‌دست آمده، نوع روابط ژئوفیزیک موجود و... هنوز در هاله‌ای از ابهام است. فقط می‌دانیم چاهی با عمق 2192متر حفر شده و در شبانه روز 1500متر (21لیتر در ثانیه) دبی دارد. آیا 21لیتر در ثانیه برداشت از نظر اقتصادی و فنی توجیه دارد؟ ضمن اینکه نمی‌دانیم این آب از محل آب‌های تجدیدپذیر است یا خیر.

چندی پیش خبرگزاری فارس سراغ محمد پور حمید، کارشناس انرژی و یکی از مطلعان این پروژه رفت و به نقل از او اعلام کرد که منبع آب ژرف موجود در سیستان از محلی واقع در رشته کوه هندوکش سرچشمه می‌گیرد و آب پس از عبور از شکست‌هایی که در زمین وجود دارد وارد اعماق و لایه‌های زمین می‌شود و طی مسیر به منطقه سیستان می‌رسد و از سیستان هم عبور می‌کند و در نهایت جایی در سطح زمین شارژ می‌شود که به‌نظر در سطح دریای عمان به‌صورت چشمه‌های آب شیرین بیرون می‌زند.

با این حال ناصر خلقی، متخصص حفر چاه‌های عمیق می‌گوید: هیچ مطالعه و مستنداتی در این زمینه وجود ندارد و نه در ایران و نه حتی در ناسا یا سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا (USGS) و ایران، تحقیقاتی که نشان دهد منشأ این آب کجاست و آیا تجدیدپذیر هست یا خیر، وجود ندارد.

برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر هیچ دشتی از کشور را از آسیب‌های غیرقابل جبران فرونشست بی‌نصیب نگذاشته است. برداشت از آب‌های عمیق‌تر تأثیرات متفاوت‌تری برجای خواهد گذاشت. به اعتقاد متخصصان حفر 500متر چاه شاید در نقطه‌ای مانند مشهد و سیستان‌وبلوچستان یا اطراف رفسنجان، چاه عمیق محسوب نشود، ولی در حدفاصل اردن و عربستان سعودی، چاه ژرف باشد.

ناصر خلقی، متخصص منابع آبی معتقد است، برداشت زیاد از آب به‌ویژه اگر تجدیدپذیر نباشد، باعث می‌شود فرونشست ایجاد شود و آنطور که متخصصان ژئوفیزیک می‌گویند، فرونشست در عمق زیاد می‌تواند زمین لرزه القایی ایجاد کرده و میکروگسل‌ها را فعال کند.

شهر زابل و اطراف زابل با کمبود آب جدی مواجه است. ولی به اعتقاد متخصصان، راهکارهای آسان‌تر و کم هزینه‌تری برای بهبود شرایط وجود دارد. به اعتقاد ناصر خلقی و آنچنان که شبکه تشکل‌های محیط‌زیست و منابع‌طبیعی در بیانیه خود آورده است، برداشت از آب‌های ژرف توجیه اقتصادی و علمی ندارد. ضمن اینکه هنوز بسیاری از راه‌های تامین آب شرب مانند تغییر الگوی کشت، تصفیه آب‌های خاکستری، اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی و... انجام نشده است.