سه چالش اصلی توسعه صنعت فولاد

در این میان مشکلات و چالش‌ها نمایان‌تر شد و در این مسیر عنوان چراغ راه فولاد برای توسعه این صنعت را به خود گرفت. اگرچه برخی از کارشناسان معتقدند طرح جامع برای صنعت فولاد مسیر اشتباهی تلقی می‌شود و پارامترهایی که در گذشته مد نظر قرار گرفته است با اجرای طرح‌های توسعه در این صنعت فاصله دارد، اما برآیند کار نشان می‌دهد حتی‌المقدور از سردرگمی‌ در مسیر توسعه جلوگیری کرده و تولید و توزیع محصولات را به شکل آماری رصد می‌کند.

البته مهم‌ترین بخش از طرح جامع نیز رصد آمارها است که بر اساس آن  می‌توان دانست تا چه میزان از مسیر توسعه به درستی طی شده  است.

طرح جامع فولاد که اخیرا از سوی شرکت ملی فولاد، ایمیدرو و شرکت فولاد تکنیک پایش شده است، پیش‌بینی افزایش میزان تولید در تمامی ‌حلقه‌های زنجیره را دارد. از مهم‌ترین محور‌هایی که این طرح دنبال می‌کند مطالعات اقتصادی و بازار، اکتشاف، استخراج، فرآوری مواد اولیه اصلی و نهاده‌های تولید، زیرساخت‌ها نظیر ریل، جاده و بندر، انرژی، تکنولوژی و بومی‌سازی، سرمایه‌گذاری واحد‌های زنجیره فولاد، مسائل زیست‌محیطی و ایمنی و سلامت شغلی، مکان‌یابی و جانمایی واحد‌های فولادی و استراتژی توسعه است.

این در حالی است که طرح جامع بخش‌هایی را که دچار عقب‌ماندگی شده‌اند و نسبت به سایر بخش‌ها توسعه کمتری داشته اند به درستی مشخص می‌کند. از مهم‌ترین آنها بحث زیرساخت حمل‌ونقل، تامین آب و تامین مواد اولیه است. اگرچه این طرح برای سال 1400 پیش‌بینی کرده است که می‌توان افزایش تولید با توجه به اتصال واحد‌های جدید به زنجیره تولید فولاد را انتظار داشت و تاکید دارد که با توجه به افزایش ظرفیت در سال‌های 1398 و 1399 و رسیدن به ظرفیت اسمی ‌واحدهای تولیدکننده در سال 1400 افزایش تولید قابل توجهی در بخش احیای مستقیم را می‌توان شاهد بود. در حالی که طرح جامع فولاد قرار است نتیجه‌ای معادل تولید 55میلیون تن فولاد داشته باشد، برآورد میزان مصرف در افق 1404 بر اساس روش اقتصادسنجی معادل 2/ 20میلیون تن است. در صورت میانگین‌گیری از روش‌های مختلف، پیش‌بینی در پایش‌های طرح جامع فولاد کشور رقم یاد شده حدود 7/ 22میلیون تن خواهد بود.

از سویی عامل مهم و اساسی برای دستیابی به موفقیت در این طرح، تامین به موقع مواد اولیه یعنی سنگ‌آهن است. ذخیره قطعی در کشور که نیاز به استخراج دارد 3/ 3میلیارد تن است که با عیار متوسط سنگ آهن ایران با 46درصد در پایش‌های جدید اعلام شده است، این در حالی است که پایش سال 92 حکایت از عیار 51درصد داشته است. این ذخایر به طور عمده در عمق بوده و باید استخراج آنها به صورت اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد.

بر همین اساس 9/ 2میلیارد تن ذخیره قابل استخراج تا سال 1404 است که در صورت تولید 55میلیون تن فولاد در افق تعیین‌شده و انجام تولید به طور کامل، بیش از 8/ 0میلیارد تن سنگ آهن مصرف می‌شود.

با در نظر گرفتن این موارد سالانه نیاز به استخراج 166میلیون تن سنگ آهن است و از این رو ذخایر سنگ‌آهن کشور به طور تقریبی تکافوی حدود 13 سال بعد از سال 1404 را دارد. از طرفی آب مورد نیاز برای تحقق ظرفیت 55 میلیون تن نیز بالغ بر 255میلیون متر مکعب در سال است. این رقم حدود 1/ 3برابر مقدار آب مورد نیاز برای ظرفیت موجود است.

 نیاز به نقدینگی جهت تکمیل

برای دستیابی به این مهم از سال جاری تا سال 1404 به طور حتم همه ساله مبلغ سرمایه‌گذاری‌ها رو به افزایش خواهد گذاشت.

مطابق مطالعات به روز شده در این طرح، پیش‌بینی شده است در سال‌جاری معادل 1181هزار میلیارد ریال سرمایه‌گذاری برای تحقق مصرف در افق 1404 نیاز است. این پیش‌بینی از رقم سرمایه‌گذاری برای تحقق مصرف به میزان 1492هزار میلیارد ریال حکایت دارد.

در همین حال می‌توان یادآور شد تکمیل زنجیره و تولید 55 میلیون تن فولاد (با احتساب تامین زیرساخت واحد‌ها، کنسانتره سنگ‌آهن، گندله و آهن‌اسفنجی و فولاد خام) نیاز به 4هزار و 401میلیون یورو سرمایه دارد که حجم قابل توجهی از سرمایه‌گذاری موردنیاز طرح‌های قابل تحقق برای ایجاد توازن در زنجیره نیز تامین اعتبار شده است.

دو بخش مهم و با اهمیت که در تکمیل زیرساخت‌ها برای دستیابی به چشم‌انداز تولید فولاد در 1404 ضروری به نظر می‌رسد نیروگاه و ریل است که هر یک به میزان 2هزار و 510میلیون یورو و 3هزار و 540میلیون یورو تامین مالی نیاز دارد؛ اما مجموع نیاز مالی برای احداث واحد‌ها و تامین زیر‌ساخت تا سال 1404 برابر 4/ 13میلیارد ریال نقدینگی است که بخش بزرگی از آن باید از سوی دولت تامین شود و خارج از سرمایه‌گذاری واحد‌ها است.

 برنامه‌های تکمیلی در طرح جامع فولاد

یکی از برنامه‌هایی که طرح جامع فولاد در برنامه‌های تکمیلی خود گنجانده، توسعه فولاد در جنوب کشور است. این برنامه با رویکرد واردات مواد اولیه و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا در نظر گرفته شده است، اما به نظر می‌رسد توسعه صنعت فولاد در جنوب کشور کمتر به معضل کمبود تامین آب، نبود زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی و نیروگاهی دچار شود.

از سوی دیگر برنامه توسعه اکتشافات در عمق، احیا و فعال‌سازی معادن کوچک مقیاس و توسعه واحد‌های فرآوری سنگ آهن کم عیار و باطله برای جبران کسری بخشی از مواد اولیه نیز در این طرح دیده می‌شود.

علاوه بر این برای جلوگیری از صدور مجوز مازاد در کل زنجیره (مانع شدن از نگاه بنگاهی و بخشی‌نگری)، برنامه یکپارچه‌سازی زنجیره فولاد کشور از معدن تا محصولات نهایی و ارزش افزوده و هدایت سرمایه‌گذاری در کسری زنجیره فولاد و تکمیل طرح‌های نیمه تمام نیز مورد توجه است.

در همین رابطه فعالان عرصه معدن و صنایع معدنی د‌رباره آخرین پایش طرح جامع فولاد اظهار نظر کردند. مدیر عامل معدنی و صنعتی چادرملو در خصوص آخرین پایش انجام شده در طرح جامع فولاد که توسط مشاور (شرکت بین‌المللی مهندسی فولاد تکنیک) تهیه و اطلاعات آن کسب شده است تصریح کرد: ظرفیت‌های ایجاد شده و در دست اجرا در زنجیره تولید فولاد به مقدار 55میلیون تن در سند چشم‌انداز 1404 در بخش سنگ‌آهن خام و آهن اسفنجی با کمبود مواجه است و ظرفیت‌ها با نیازهای مصرف متوازن نیست.

ناصر تقی‌زاده با اشاره به این موضوع که در بخش سنگ‌آهن سالانه نیاز به استخراج 167میلیون تن سنگ آهن خام برای تولید 86میلیون تن کنسانتره و دانه‌بندی است خاطرنشان کرد: ظرفیت استخراج در سال 1404 به مقدار 145میلیون تن پیش‌بینی شده که سالانه 22میلیون تن کمبود سنگ‌آهن خواهیم داشت. مدیرعامل معدنی و صنعتی چادرملو یادآور شد: در بخش تولید آهن‌اسفنجی که از سال 1404 سالانه مقدار 52میلیون تن در زنجیره تولید موردنیاز است، ظرفیت‌های ایجاد شده و در دست اجرا حدود 48 میلیون تن است که در این بخش نیز با کسری 4میلیون تنی مواجه خواهیم شد.

وی تاکید کرد: اما در گزارش مشاور پیش‌بینی شده است با طرح‌هایی که در دست اجرا است، در صورت تحقق، در افق 1404 کمبود آهن اسفنجی نداریم.

تقی‌زاده با اشاره به این مطلب که شرکت معدنی و صنعتی چادرملو در هر دو بخش اکتشافات و تولید آهن‌اسفنجی، طرح‌های مهم و اساسی در دست اجرا دارد افزود: امید است این طرح‌ها قبل از سال 1404 راه‌اندازی شود و قسمتی از کمبود سنگ‌آهن خام و آهن‌اسفنجی را جبران کند.

وی یادآور شد: در بخش اکتشافات طرح‌ها با سرعت در حال اجرا است و در بخش تولید آهن‌اسفنجی سه طرح در دست اجرا داریم.

تقی‌زاده با اشاره به سه طرح تولید آهن‌اسفنجی اظهار کرد: احداث کارخانه احیای مستقیم شماره 2 در مجتمع صنعتی چادرملو با ظرفیت تولید سالانه 2/ 2میلیون تن آهن‌اسفنجی پیش‌بینی شده است که در مدت 40 ماه اجرا و راه‌اندازی شود.

وی افزود: همچنین پیش‌بینی شده احداث کارخانه احیای مستقیم در سرمد ابرکوه با ظرفیت تولید سالانه 800هزارتن و قابل توسعه تا یک‌میلیون تن آهن اسفنجی، در مدت 36 ماه اجرا و راه‌اندازی شود.

علاوه بر این مشارکت 30درصدی در طرح احداث کارخانه احیای مستقیم در شهرستان اردبیل به ظرفیت تولید سالانه یک‌میلیون تن آهن‌اسفنجی است که در مدت 30 ماه اجرا و راه‌اندازی شود.

 حمل‌ونقل ریلی یک مشکل اساسی در توسعه فولاد

تقی‌زاده به مشکلات حمل‌ونقل ریلی در افق 1404 اشاره کرد و افزود: در طرح جامع فولاد کل خطوط ریلی کشور در سال 1404 به میزان 25هزار کیلومتر پیش‌بینی شده است. این در حالی است که تا پایان سال 1399 عملکرد کل خطوط ریلی کشور فقط  به میزان 13هزار و 954 کیلومتر است که نسبت به برنامه با تاخیر روبه‌رو است. وی یادآور شد: عملکرد احداث خطوط ریلی سال‌های 1399-1396 به میزان یک‌هزار و 50 کیلومتر است که متوسط سالانه 263 کیلومتراست.

این در حالی است که کل بارحمل شده ریلی زنجیره فولاد درسال 1399 به میزان 34میلیون و 172هزار تن، کل کشور 50میلیون و 600 هزار تن است. وی تصریح کرد: پیش‌بینی سال 1404 زنجیره فولاد 105 میلیون تن، کل کشور 202میلیون تن است که باتوجه به بند 2 در صورت عدم احداث خطوط ریلی نسبت به برنامه تا سال 1404 حمل ریلی این مقدار مواد اولیه و محصولات در زنجیره فولاد با چالش اساسی مواجه می‌شود.

 وی معتقد است آمارهای یادشده مبین آن است که اگر روند احداث خطوط ریلی در کشور مشابه سال‌های گذشته باشد حمل و نقل ریلی مواد اولیه و محصولات زنجیره فولاد در افق 1404 با مشکل همراه خواهد شد.

در همین راستا مدیرعامل توسعه آهن و فولاد غدیر ایرانیان بر این باور است که اساسا عمده سرمایه‌گذاری در زنجیره کامل فولاد از محصول تا معدن توسط شرکت‌های صنعتی و معدنی و سهامدارانشان صورت می‌گیرد.

اسدالله فرشاد در این باره افزود: درست است که استراتژی توسعه و برنامه جامع طرح توازن آهن و فولاد در افق ۱۴۰۴ برای ۵۵میلیون تن توسط وزارت صمت، ایمیدرو تدوین شد، ولی فقط بخش کوچکی از کل سرمایه‌گذاری‌ها توسط بخش دولتی کلید زده شد.

وی ادامه داد: مثلا طرح‌های هشت‌گانه استانی که آنها هم در میانه راه در حد ۶۵درصد سهامشان به شرکت‌های سرمایه‌پذیر و بخش‌خصوصی واگذار شدند و هنوز هم بعد از گذشت ۱۶ سال از طرح‌های استانی بخش فولادسازی آنها به‌دلیل مشکلات تحریم و موضوع فاینانس و تاثیرات ناشی از تمدید LC‌ها و سررسید اقساط فاینانس چین (MCC) تکمیل نشده‌اند.

 سرمایه‌گذاران موفق عمل کردند

فرشاد با اشاره به این مطلب که بحث اصلی مغفول ماندن نیست گفت: مساله این است که شرکت‌ها و سهامداران، اجرای پروژه‌های توسعه‌ای موردنظر خود را در زنجیره متناسب با مهیا بودن مناسبات لازم طرح، یعنی تامین زیرساخت‌های اساسی، آب و برق، گاز و به لحاظ تامین مواد اولیه اولویت‌گذاری کرده‌اند و بنابراین در بخشی از زنجیره در بالا دست یا پایین‌دست عدم بالانس ایجاد شده است. فرشاد ادامه داد: البته این روند در طول سه دهه گذشته نیز به همین منوال پیش رفته و در آن بخشی از زنجیره صنعت و معدن که تقاضای محصولی پیشی گرفته است، سرمایه‌گذاری را به خود جلب کرده است. وی افزود: سرمایه‌گذاران در راستای تامین اهداف فنی و اقتصادی خود، موفق عمل کرده‌اند و سودآوری‌های مطلوب آنها که بورسی هستند و آنها که بورسی نیستند از گزارش‌های عملکرد مالی اقتصادی آنها مشهود است.

مدیرعامل توسعه آهن و فولاد غدیر ایرانیان گفت: برخی از سرمایه‌گذاران که به سودآوری‌های مقطعی توجه کرده‌اند و مناسبات لازم را برای تامین مواد اولیه مطمئن و درازمدت خود فراهم نکرده‌اند در آینده‌ای نه چندان دور با مشکل جدی تامین مواد اولیه مواجه می‌شوند (‌به عنوان مثال فولادسازان کوچک با روش کوره‌های القایی که درحال حاضر جمعا ظرفیتی حدود هشت میلیون تن درسال را در شهرهای مختلف ایجاد کرده‌اند) که باید برای تامین بار آهنی شارژ کوره‌های القایی خود در بخش تولید آهن اسفنجی با روش‌های مختلف اقدام کنند.

 موضوع مغفول مانده

فرشاد به موضوع سرمایه‌گذاری اساسی در بخش فعالیت‌های معدنی که مغفول مانده است اشاره کرد و افزود: توسعه فعالیت‌های اکتشافی، تدارک و به کارگیری تکنولوژی‌های جدید در فعالیت‌های اکتشافی و حفاری و توسعه سرمایه‌گذاری برای ایجاد ناوگان‌های بزرگ ماشین‌آلات حفاری و معدنی و استخراجی برای تامین کافی سنگ‌آهن موردنیاز حداقل پنجاه ساله آتی صنایع آهن و فولاد کشور از جمله فضاهایی است که نیاز جدی به سرمایه‌گذاری دارد.

وی دو موضوع مهم دیگر برای استمرار موفق فعالیت‌های زنجیره آهن و فولاد را در پنج دهه آینده به غیر از تامین سنگ‌آهن برشمرد و گفت: انرژی پایدار و حمل‌ونقل یعنی توسعه نیروگاه‌ها برای تامین انرژی کافی و مورد نیاز فولادسازی‌ها آن هم با تاکید بر بهره‌مندی از انرژی‌های پاک و عاری از کربن و توسعه سرمایه‌گذاری در بخش راه و راه‌آهن و صنعت حمل‌ونقل که هر دو پاشنه‌آشیل توسعه و استمرار مطمئن صنایع آهن و فولاد کشور هستند که نباید مغفول واقع شوند.

 برنامه آتی طرح جامع

در همین حال هدایت‌گران طرح جامع فولاد علاوه بر پیگیری اهداف چشم‌انداز 1404، در برنامه‌های تکمیلی تعریف چشم‌انداز جدیدی در بازه‌های زمانی 1415 یا 1420، 1430 و تدوین سیاستگذاری لازم برای تکمیل مطالعات طرح جامع فولاد کشور را نیز مدنظر قرار داده‌اند.