زوایه‌ای متفاوت از خودکشی کودک کار برنامه ماه عسل
طی سال‌های گذشته که سطح دسترسی مردم به شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی پیوسته افزایش یافته، رعایت حقوق کودکان در این پلتفرم‌های مختلف همواره محل بحث و گفت‌وگو بوده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، در ایران اگرچه این دغدغه در سال‌های گذشته همواره مورد توجه کنشگران اجتماعی و فعالان حقوق کودک بوده، اما در سطح رسانه‌ها و کاربران شبکه‌های اجتماعی، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. اهمیت رعایت حقوق کودکان در رسانه‌ها، به قدری است که این روزها، در تحلیل عوامل خودکشی رضا فیوجی- کودک کاری که با حضور در تلویزیون شهرت یافت- سهم مهمی را پخش تصویر او از رسانه ملی در سال‌های گذشته قائل می‌شوند. کارشناسان می‌گویند، با حضور رضا در‌ماه عسل تلویزیون، میلیون‌ها نفر تصویر او را در سطح کشور دیدند و به این ترتیب، برچسب کودک کار برای همیشه به پیشانی او خورد. چنان‌که او حتی پس از اینکه از دشواری‌های دوره کودکی عبور کرد و زندگی اجتماعی متفاوتی برای خود فراهم کرد، باز هم نتوانست از زیر سایه این برچسب پرقدرت رهایی یابد.
شهرت رضا، یکی از عوامل مرگ او شد؟
حضور رضا فیوجی، کودک کار اهل محله لب خط در تلویزیون به برنامه ماه عسل در‌ماه رمضان سال 1393بر می‌گردد. آنچه در آن زمان سبب شهرت رضا شد، سؤال مجری برنامه از او در رابطه با آرزوهایش و پاسخ بدیع او به این سؤال بود که گفت: به‌دلیل کار صبح تا شب، هیچ‌گاه فرصت نکرده به آرزوهای خود فکر کند. تصویری که از رضا طی برنامه مورد نظر در اذهان عمومی ساخته شد، چنان در جامعه ریشه دواند که او وقتی اخیرا اقدام به‌خودکشی کرد، خبر این واقعه در رسانه‌های مختلف نه با تصویر فعلی رضا که با تصاویر مربوط به برنامه مورد نظر در سال 1393منعکس شد. همین مسئله سبب شد که برخی کارشناسان اجتماعی و فعالان حقوق کودک، در تحلیل زمینه‌ها و عوامل خودکشی او، تصویرسازی رسانه‌ای از او و شهرتش را یک عامل مهم تلقی و انتقاداتی را متوجه کسانی کردند که زمینه حضور او در برنامه‌ماه عسل را فراهم کرده بودند. آنها می‌گویند: مدیران جمعیت امام علی(ع) و دست‌اندرکاران برنامه‌ماه عسل، با معرفی رضا به‌عنوان الگوی کودک کار به جامعه میلیونی مخاطبان ایرانی، باعث شدند که او هیچ‌گاه نتواند از این انگ اجتماعی خلاصی پیدا کند و یک زندگی متفاوت از آن برای خود بسازد. مسئله رضا، بار دیگر چارچوب‌های انتشار تصویر کودکان در رسانه‌ها را برجسته کرده است. در این زمینه از یک سو به رعایت نشدن حقوق کودکان از سوی خانواده‌ها، برخی انجمن‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها اشاره شده و از سوی دیگر، این پرسش مطرح می‌شود که مرجع صیانت از حقوق کودکان در این زمینه در قوانین ملی و کنوانسیون‌های فراملی کیست؟
هاله سری، وکیل دادگستری می‌گوید که ایران دچار خلأ قانونی در حوزه حضور کودکان در رسانه است و حتی لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان هم در این‌باره هنوز تصویب نشده است: « در قوانین ما به‌صورت خاص نمایش کودکان در فضای مجازی جرم‌انگاری نشده، اما طبق ماده ۱۹ پیمان‌نامه حقوق کودک، دولت‌ها موظف هستند که کودکان را از هر نوع بدرفتاری که والدین یا سرپرستان قانونی می‌توانند نسبت به آنها داشته باشند محافظت کنند. برای جلوگیری از هر نوع سوءاستفاده از کودک دولت‌ها موظف هستند که اقدامات مناسب اجتماعی را انجام دهند که این مسئله مهمی است و می‌توان درباره حضور آنها در رسانه هم به این قانون استناد کرد.» سری افزود: « همچنین در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان که مصوب سال ۱۳۸۱ و هم‌اکنون قانون لازم‌الاجرا در مورد کودکان است، هرگونه نادیده گرفتن سلامت روانی کودک ممنوع دانسته شده و قابل پیگرد قانونی است. برهمین اساس انتشار تصاویر کودک در فضای مجازی را هم می‌توان نقض حریم خصوصی کودک یا به نوعی نادیده گرفتن سلامت روانی کودک دانست و پیگیری کرد.» این وکیل دادگستری طولانی شدن سیر تصویب قوانین در ایران را مشکل بعدی در این‌باره دانست و گفت:« مثلا برای همین لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان که سال ۱۳۹۰ بعد از 3 سال توسط مجلس شورای اسلامی اعلام وصول می‌شود و تا امروز هنوز تصویب نشده است. در نتیجه موضوعات جدیدی مانند نمایش کودکان در فضای مجازی و رسانه‌ها، مسئولیت والدین و درآمد حاصله از این نوع فعالیت‌ها دارای خلأ قانونی باقی مانده و در آینده نیازمند بازنگری مجدد خواهد بود.»
قوانین در این‌باره چه می‌گویند؟
در ایران ضوابط مصرح و دقیقی درباره حفظ حریم خصوصی کودکان در رسانه‌ها وجود ندارد و توصیه‌نامه‌هایی که در این‌باره هست هم چندان از سوی برنامه‌سازان تلویزیونی، خبرنگاران سایر رسانه‌ها و والدین رعایت نمی‌شود. بخشی از ضوابط موجود در این زمینه، مربوط به کنوانسیون حقوق کودک است که جمهوری اسلامی ایران در سال 1372به آن پیوسته است. مرجع ملی این کنوانسیون که ذیل وزارت دادگستری تشکیل شده، پس از قتل رومینا اشرفی، نوجوان تالشی، بیانیه‌ای در این زمینه منتشر کرده که جزو معدود توصیه‌نامه‌های موجود در این زمینه در کشورمان است. در بخشی از بیانیه آمده است: « یکی از موارد فاحش نقض حقوق کودک نشر و بازنشر تصاویر کودکان با اهداف مختلف نظیر نمایش زیبایی‌ها و استعدادهای کودکان، برانگیختن حس ترحم مخاطبان، تبلیغ کالا و خدمات در فضای مجازی و رسانه ملی، سایت‌های خبری و اینترنتی و صفحات شخصی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی حتی والدین است که این اقدام علاوه بر نقض حریم خصوصی کودکان، نادیده انگاشتن مصالح عالیه آنان تلقی می‌شود و به‌صورت بالقوه می‌تواند کودکان را در معرض مخاطرات و آسیب‌های جسمانی و روانی در آینده قرار دهد.»
در این بیانیه همچنین تأکید شده که « ماندگاری این تصاویر به‌ویژه در فضای مجازی، تصمیم امروز دایر بر نشر تصویر کودک به هر عنوان که ممکن است در آینده کودک از انتشار آن متضرر یا ناراضی تلقی شود، مغایر حق کودک بر کرامت انسانی، خشونت علیه کودکان، حق بر تعیین سرنوشت آنان همچنین به واسطه آسیب‌های روحی، جسمی و دیگر آسیب‌ها مغایر مصالح کودکان است. از این رو، هرگونه انتشار تصویر کودکان ممنوع و انجام آن نقض صریح حقوق آنان به شمار می‌رود. این بیانیه از همه رسانه‌ها به‌ویژه رسانه ملی، خواسته است کنشگران عرصه حقوق کودک، اشخاص حقیقی و حقوقی حتی والدین و سرپرستان کودکان با احترام به حقوق کودکان و با توجه خاص به مصالح عالیه کودکان، از انتشار تصاویر آنها با هر هدفی در صفحات شخصی، فضای مجازی، سایت‌های خبری و جراید مکتوب خودداری کنند.»
دیگر مرجع قانونی مرتبط با حقوق کودکان، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان است که پس از سال‌ها معطلی، بالاخره اردیبهشت سال‌جاری تصویب و ابلاغ شد. در این قانون اگرچه صراحتا برای انتشار تصویر کودکان از قاب رسانه ملی یا در سایر رسانه‌ها قاعده‌ای وضع نشده، اما تولید، پخش یا تبلیغ هر برنامه یا محصول مضر به سلامت، تربیت، اخلاق، یا سایر حقوق اطفال یا نوجوانان از سوی صداوسیما ممنوع شده است.
ماده 14این قانون نیز مشخصا به‌خودکشی کودکان و نوجوانان پرداخته و در آن هرگونه اقدامی که منجر به‌خودکشی یا تسهیل خودکشی کودکان و نوجوانان شود، جرم‌انگاری شده است. در این ماده قانونی، حتی اقداماتی که ممکن است منجر به‌خودکشی نشود اما متضمن آسیب‌های جسمی یا روانی به طفل یا نوجوان شود، جرم تلقی و برای آن مجازات حبس تعیین شده است.
هنجارهای حفظ حریم خصوصی کودکان در سایر کشورها
در سال 2016فرانسه برای نخستین بار در دنیا، انتشار عکس کودکان در فضای مجازی را وارد قوانین حفظ حریم خصوصی فرد کرده و جریمه سنگینی هم برای آن درنظر گرفت. اگر فردی بتواند به دادگاه ثابت کند عکسی که والدینش در فضای مجازی منتشر کرده‌اند برایش شرم‌آور است، در آن صورت، والدین دادگاهی شده و باید تاوان یک سال حبس یا 45هزار یورو را متحمل شوند.
نکته جالب آنکه دادگاه فرانسه فقط به‌خاطر نارضایتی فرد از پخش شدن عکسِ دوران کودکی‌اش، والدینش را مجازات نمی‌کند؛ بلکه دلیل مهم‌تر دیگری وجود دارد و آن امکان سوءاستفاده از عکس‌های نامتعارف کودکان است که امروزه بسیار شایع شده است.
اگرچه براساس سند حمایت از حریم شخصی آنلاین کودکان (COPPA) وب‌سایت‌هایی که نظیر فیسبوک براساس جمع‌آوری اطلاعات کاربران پایه‌گذاری‌شده‌اند، اجازه ندارند کودکان زیر ۱۳ سال را بپذیرند، اما کم نیستند کودکانی که والدین‌شان به اسم آنها حساب باز می‌کنند و یا اگر این کار را نکنند خیلی عادی عکس‌ها و اطلاعات مربوط به کودک‌شان را روی صفحات خود منتشر می‌کنند.
در سال 2014لایحه«قوانین حفظ داده‌ها» در اتحادیه اروپا بازنویسی شد که یکی از مهم‌ترین بندهای آن لایحه «حق فراموش‌شدن آنلاین» است. ایده‌آل طرح این است که هر کاربر جهان آنلاین این امکان را داشته باشد که اطلاعات مربوط به‌خود را از همه اینترنت حذف کند، امری که البته هنوز محقق نشده است.
اعضای جمعیت امام علی(ع) و برنامه‌ماه عسل
اما بعد از انتشار خبر مرگ رضا فیوجی و انتقاد برخی فعالان رسانه و حقوق کودک در این باره، اعضای جمعیت امام علی(ع) در یک نشست مجازی توضیحاتی در این زمینه دادند. زهرا رحیمی، مدیرعامل جمعیت امام علی(ع) با انتقاد از کسانی که بعد از وقوع هر حادثه دنبال مقصر می‌گردند تا همه‌‌چیز را گردن او بیندازند، گفت: این خیلی بد است که عده‌ای سریع یک دادگاه در افکار عمومی تشکیل می‌دهند و فرد یا افرادی را متهم کرده و حکم قطعی صادر می‌کنند به‌طور مثال، در این ماجرا یک مجری تلویزیونی است که اکثرا او را مقصر می دانند.
در ادامه هم به ما نقد دارند که چرا درباره علت مرگ رضا صحبت نمی‌کنیم. خوب ما در جلسه‌ای که با روانشناسان و کارشناسان بعد از این حادثه داشتیم، ملاحظاتی درنظرمان آمد. اول اینکه باید از نوع مرگ اطمینان حاصل می‌کردیم؛ دوم اینکه می‌ترسیدیم با اعلام ناگهانی خبر خودکشی رضا، یک جور الگو‌سازی از او برای نوجوانان رخ دهد و این عمل او را تعبیر به جرأت و شهامت بکنند و بعد هم خودکشی مثل یک ویروس در جامعه پخش شود که متأسفانه در نهایت خبر از جایی که نفهمیدیم درز کرد و قطعا تبعاتی خواهد داشت.
رحیمی سپس درباره علت خودکشی رضا گفت: موارد متعددی می‌تواند در روال زندگی و مرگ یک شخص مؤثر باشد. بسیاری از کودکان کار در فضای پرخشونت مانند پرس‌کاری از 8صبح تا 8شب کار می‌کنند و محل زندگی آنها هم وضعیت بهتری از محل کارشان ندارد. یا ازدواج زودهنگام آنها معضلات شان را چندین برابر می‌کند. مانند رضا که در 14سالگی با دختری 12ساله ازدواج کرد. ما در جمعیت تلاشمان را برای ارائه خدمات متنوع به کودکان و خانواده‌های آنها می‌کنیم اما تجربه به ما نشان داده که در بسیاری از موارد زور و قدرت سیاهی در این محلات و مواجهه با این بچه‌ها و خانواده‌هایشان بیشتر از توان ماست.
سوسن مازیار فر، مسئول خانه علم جمعیت امام علی(ع) در محله لب خط _جایی که رضا در آن زندگی می‌کرده_ هم در این‌باره گفت: پرسش‌هایی درباره رضا، محل زندگی و حضورش در تلویزیون مطرح شده که باید درباره آن توضیح دهم. اول اینکه او رمضان سال 93به صدا و سیما رفت و قصدش این بود که صدای بچه‌های کار باشد. بعد از آن برنامه، تعدادی از ورزشکاران و هنرمندان برای او خانه‌ای در یکی از محله‌های لب خط که کمی بهتر از محله قبلی خودشان بود، رهن کردند که البته بعد از یک سال حمایت‌ها از او قطع و محدود به خدمات جمعیت امام علی شد. این عضو جمعیت امام علی ادامه داد: رضا سال 1396به دلایل خانوادگی که اجازه نداریم آن را رسانه‌ای کنیم، از مدرسه بیرون آمد و دوباره درس خود را در خانه علم دنبال کرد، او همان سال ازدواج کرد و خرداد سال 97هم با خبر سهمگین مرگ مادرش روبه‌رو شد. البته رضا در سال‌های اخیر و بعد از ورود به سن 18سالگی با ما همکاری داشت و اواخر حالش خوب بود و حتی وامی را برای خرید دستگاه پرس تهیه کرده و می‌خواست مشغول به‌کار شود و حتی برای ما سؤال بزرگی است که چرا او دست به این اقدام زده. در واقع با این توضیحات خواستم بگویم که عامل مرگ رضا در یک یا 2عامل نمی‌گنجد و باید به درستی و از سر حوصله ارزیابی شود.
