سامانه بازارگاه؛ تسهیل‌کننده یا تهدید/ مشکلات بازارگاه به کجا رسید؟

اقتصادآنلاین – سیده زهرا محمودی؛ با جهش ارزی چند سال اخیر، دولت با هدف کنترل قیمت کالاها، سیاست ارز ۴۲۰۰تومانی را اجرا کرد. هر چند در ابتدا قرار بود ارز ۴۲۰۰ تومانی به همه نیازهای ارزی کشور داده شود اما دامنه کالاهای مشمول ارز ترجیحی به مرور کاهش یافت؛ به‌گونه‌ای که در حال حاضر دلار ۴۲۰۰ تومانی تنها به واردات کالاهای «جو»، «ذرت»، «گندم»، «روغن خام»، «دارو»، «تجهیزات پزشکی» و «انواع دانه‌های روغنی (سویا)» تخصیص داده می‌شود.

یکی ازکالاهای اساسی که ارز ترجیحی به آن تعلق می‌گیرد، نهاده‌های دامی (خوراک دام و طیور) است. با این وجود اختلاف فاحش ارز ۴۲۰۰ تومانی با نرخ دلار در بازار آزاد به مامنی برای رانت و فساد گسترده بدل شد. از آشکارترین مصداق‌های مسائل مبتلابه کالاهای مشمول این ارز، کمبود این کالاها است؛ به‌گونه‌ای که تولیدکنندگان از کمبود نهاده‌های دامی به قیمت دولتی اعتراض داشتند و تأخیر چند ماهه تحویل نهاده‌ها موجب شد برخی از تولیدکنندگان، نهاده‌ها را یا از بازار آزاد تهیه و یا تولید را متوقف کنند. نکته عجیب وفور نهاده‌های دامی در بازار سیاه بود که خود گواهی بر شکل‌گیری فساد و رانت گسترده است.

وزارت جهاد کشاورزی نیز در واکنش به مشکلاتی که در توزیع نهاده‌ها و نیز افزایش قیمت آن‌ها حاصل شده بود، اقدام به ایجاد سامانه‌ای به نام بازارگاه کرد.

بازار گاه چیست؟

بازارگاه سامانه اصلی توزیع خوراک دام و طیور کشور محسوب می‌شود که در اجرای ماده۱۸ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز طراحی شد. هدف از ایجاد سامانه بازارگاه این بود که فعالیت شفاف و قانونمندی برای فعالین بازار نهاده‌ها، از تولیدکننده گرفته تا مصرف‌کننده، فراهم آورد و نهاده‌ها با قیمت و زمان مناسب در اختیار مصرف‌کنندگان قرار بگیرد. بازارگاه در شهریور ماه سال۹۸، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.

آیا مشکلات با راه‌اندازی بازارگاه حل شد؟

هدف از ایجاد بازارگاه کاهش و حذف رانت در توزیع نهاده‌های دامی و نیز رسیدن به موقع نهاده‌ها به دست تولیدکنندگان با قیمت مناسب بود؛ اما این سامانه نه تنها به هدف خود نرسید بلکه به دلیل عدم نظارت، بستری برای ایجاد رانت و فساد در توزیع نهاده‌های دامی ایجاد کرد و از سوی دیگر هم نهاده‌ها در زمان و با قیمت مناسب به دست تولیدکننده نمی‌رسید.

اولین مشکل سامانه بازارگاه در طرف عرضه یعنی واردکنندگان بود؛ یعنی همه واردکنندگان امکان ثبت نام در سامانه بازارگاه را نداشتند؛ این واردکنندگان در بازار آزاد نیز نمی‌توانستند نهاده بفروشند. عباس جزنی عضو اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور ایران نیز درباره مشکلات واردکنندگان برای توزیع کالاهای اساسی در بازار گفت: طولانی شدن فرآیند تامین و تخصیص ارز تا توزیع نهاده‌های دامی در بازار ضریب فسادپذیری و از میان رفتن این کالاها را همواره افزایش می دهد.

دومین مشکل بازارگاه نیز این بود که به علت افزایش قیمت نهاده‌ها که به خاطر کمبود آن‌ها و در ادامه مشکل قبل ایجاد شده بود، بسیاری از تولیدکنندگان موفق به خرید نهاده‌های مورد نیاز نمی‌شدند و کمبود و افزایش قیمت نهاده‌ها کابوسی جدی برای تولیدکنندگان شده بود.

همچنین یکی دیگر از مشکلات عدم نظارت کافی بر سامانه بازارگاه بود؛ کسری لشگری، بازرس اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور ایران ضمن بیان اینکه مشخصات مشتریانی که نهاده‎‌ها به آن‌ها تخصیص داده‌ می‌شود، مشخص نیست، گفت قبل از راستی آزمایی اطلاعات واحد تولیدی، سهمیه در اختیار آنان قرار می‌گیرد. این عدم نظارت سبب شد تا بسیاری از افراد که تولیدکننده نبودند، امکان خرید نهاده را داشته باشند و در نهایت نهاده‌هایی را که خریداری کردند، با قیمت بسیار بالاتر در بازار آزاد به فروش برسانند؛ یعنی بازارگاهی که قرار بود برای مبارزه با رانت و فساد ایجاد شود، خود محلی برای رانت ایجاد کرده بود.

از دیگر مشکلات بازارگاه می‌توان به عدم قابلیت در خرید دوره‌ای اشاره کرد؛ به این معنی که اگر یک تولیدکننده، برای خرید سهمیه‌ای که به او تعلق گرفته بود، پول کافی نداشت و تنها اندکی از سهمیه خود را استفاده می‌کرد، سهمیه‌اش به طور کامل مصرف می‌شد و دیگر امکانات خرید مابقی سهمیه را نداشت.

مشکلات بازارگاه به کجا رسید؟

با آشکار شدن مشکلات سامانه بازارگاه، در ابتدا مسئولان این مشکلات را تکذیب کردند و گفتند بازارگاه هیچ مشکلی ندارد و به همه اهدافی که در ابتدا برای آن در نظر گرفته شده بود، رسیده است و هیچ گونه مشکلی در تامین نهاده‌ها وجود ندارد و نهاده به موقع و با قیمت مناسب به دست تولیدکنندگان می‌رسد.

رییس هیئت انجمن صنفی گاوداران در خرداد سال جاری با اشاره به اینکه عرضه نهاده‌های دامی در سامانه بازارگاه به صورت قطره‌ چکانی انجام می‌شود، گفت: این نهاده‌ها به اندازه کافی توزیع نمی‌شود.

رییس هیات مدیره اتحادیه مرغ تخم گذار نیز در همان ماه، گفت: میزان نهاده‌هایی که در بازارگاه عرضه می‌شود، پاسخگوی نیاز تولیدکنندگان نیست و بازارگاه محلی برای سودجویی دلالان شده است.

بالاخره و در پی اعتراض فعالان این حوزه وزارت جهاد کشاورزی در مرداد امسال، وعده اصلاح نهاده‌های دامی را داد؛ اما مشکلات تولیدکنندگان همچنان تدوام داشت و وعده‌ها تنها در حد وعده و وعید باقی می‌ماند. درحالیکه وزیر جهاد، وعده اصلاح بازارگاه را داده بود، معاون وی این سامانه را ناکارآمد دانست و از آن اظهار نا امیدی کرد و تولیدکنندگان همچنان سر در گم بودند.

در پی تناقضات در وزارت جهاد کشاورزی، تولیدکنندگان خواستار حل مشکلات بودند و وضعیت روز به روز برای آنان سخت‌تر می‌شد و پای نهاده‌ها نیز از بازارگاه به بازار آزاد باز شده بود و مسئولان نیز حاضر به پذیرش ناکارآمدی این سیستم نبودند.

در شهریور امسال، معاون وزیر جهاد ذات بازارگاه را بدون مشکل دانست و دلیل مشکلات را ارز 4200تومانی عنوان کرد و خبر از اصلاح این سیستم با کارکردی جدید (توزیع اتوماتیک به جای توزیع دستی) داد.

اکنون حدود چهار ماه از وعده‌های وزیر جهاد کشاورزی و معاون وی گذشته است؛ اما مشکلات همچنان ادامه دارد  و شرایط روز به روز برای تولیدکنندگان سخت‌تر می‌شود. حمایت از تولید نیازمند تسهیل مسائل است؛ اما ایجاد سامانه بازارگاه نه تنها مسائل را حل نکرده است، بلکه آن‌ها را تعمیق بخشید و سبب افزایش قیمت تمام‌شده و کمبود کالاهای اساسی شد.‎‌ حالا پس از چند ماه اتحادیه مرکزی مرغداران میهن درصدد راه اندازی سامانه جدید است و عنوان می‌کند با راه اندازی این سامانه امور مربوط به توزیع نهاده های تولید توسط ابزارهای آن انجام و فعالیت بازارگاه به این سامانه منتقل خواهد شد.

سامانه بازارگاه با تمام حواشی و مشکلاتی که به همراه داشته‌است، آیینه‌ای از ناکارآمدی سیاست‌گذاری در کشور است که نه تنها نتوانسته کمکی به بهبود شرایط کند، بلکه بر ابعاد مشکلات افزوده است.