آموزش ترکیبی؛ روش مناسب برای دانشگاه‌ها
رئیس‌جمهوری آغاز سال تحصیلی جدید دانشگاه‌های کشور را در حالی به‌طور رسمی اعلام کرد که بیشتر کلاسهای درس خالی از استاد و دانشجوست و به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، نیمسال جدید دانشگاه‌ها به‌صورت رسمی آغاز شده؛ درحالی‌که سایه کرونا بر دانشگاه‌ها هنوز سنگین است. مسئولان وزارت علوم با توجه به شرایط کنونی کشور و شیوع کرونا تصمیم گرفته‌اند کلاسهای درس به‌صورت حضوری، مجازی و ترکیبی برگزار شود اما در نخستین روز، پس از مراسم افتتاحیه سال تحصیلی دانشگاه‌ها، در مهم‌ترین خیابان دانشجویی ایران یعنی خیابان انقلاب خبری نیست؛ در اصلی دانشگاه تهران بسته است و دانشگاه در سکوت و خاموشی.
تأکید رئیس‌جمهوری بر این بوده که دانشگاه‌ها کلاس‌ها را حضوری برگزار کنند و تنها در شرایطی که نمی‌توانند، به برگزاری غیرحضوری کلاس‌ها رضایت بدهند. حسن روحانی البته به این مسئله هم اشاره کرد که دانشگاه‌ها برای پذیرش دانشجویانی که از شهرهای دیگر می‌آیند و لازم است در خوابگاه‌ها اسکان داده شوند، مشکلاتی دارند و باید در این زمینه تمهیداتی پیش‌بینی شود. وزیر علوم نیز اعلام کرد با توجه به این شرایط مبنای شروع کار، فعلا به‌صورت آموزش مجازی است.
منصور غلامی پیش‌تر هم گفته بود در ترم جدید در برخی مراکز، آموزش دانشگاه‌ها حضوری است و زمان‌بندی طوری است که دانشجویان در دانشگاه‌ها تراکم کمتری داشته باشند. وزیر علوم همچنین بارها تأکید کرده که به محض اینکه ستاد ملی مدیریت کرونا و وزارت بهداشت تشخیص دهند که می‌توان کلاس را به‌صورت حضوری برگزار کرد، آموزش حضوری از سر گرفته می‌شود. اما هم‌اکنون رعایت پروتکل‌های بهداشتی و سلامت دانشجویان اهمیت بیشتری دارد و دانشگاه‌ها باید با توجه به امکانات و ظرفیت‌ها تصمیم‌گیری کنند که شیوه آموزش چگونه باشد. این روزنامه در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی کرده که تجربه آموزش مجازی تا چه حد می‌تواند جایگزینی برای آموزش حضوری باشد و این روند غیرحضوری برای آموزش عالی کشور و فعالیت‌های دانشجویی چه آسیب‌هایی به‌دنبال دارد.
آموزش ترکیبی؛ روش مناسب برای دانشگاه‌ها
آنچه در دانشگاه‌های کشور اتفاق افتاده، فراتر از دورکار شدن تعدادی از پرسنل و آموزش از راه دور و مجازی از ترس همه‌گیری اینترنت، تغییراتی است که در آداب اجتماعی رایج در دانشگاه‌ها و مناسبات آن رخ داده است. دانشگاه فراتر از یک نهاد آموزشی، نهادی است با کارکردهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی. به همین دلیل است که آنچه این روزها در دانشگاه‌ها میگذرد را از دو منظر باید تحلیل کرد؛ سازوکار آموزشی موجود و مشکلات و دستاوردهای این حوزه و نیز تأثیر این آموزش از راه دور بر مناسبات و کارکردهای اجتماعی دانشگاه. غلامرضا ظریفیان، استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه آموزش مجازی قبل از کرونا هم در دانشگاه‌های دنیا رایج بوده است، می‌گوید: «اساسا بخشی از آموزش‌ها در دانشگاه‌های معتبر دنیا به‌صورت مجازی است. در ایران نیز قبل از کرونا دوره‌های آموزش مجازی ابتدا در دانشگاه پیام‌نور تجربه شد و در دانشگاه‌های علم و صنعت و فنی مهندسی نیز در کنار آموزش‌های حضوری از آموزش مجازی استفاده شده است. اما کرونا باعث شد که مسئله آموزش مجازی، عمومی و گسترده‌تر شود و دانشگاه‌ها تا حدودی توانستند مخاطبان خود را با این نوع آموزش تغذیه کنند.» به‌نظر ظریفیان در همه دنیا آموزش مجازی نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای آموزش‌های حضوری باشد. در واقع آموزش مجازی آسیب‌هایی به همراه دارد: «هم در مدارس و هم در دانشگاه‌ها آموزش در کنار پرورش و تربیت، معنا و مفهوم پیدا می‌کند. دانشجویان مانند دانش‌آموزان در دانشگاه بخش مهمی از زیست اجتماعی را در فضای آموزشگاه‌ها تجربه می‌کنند و فرامی‌گیرند. بسیاری از ارتباطات، مناسبات عقلانی و عاطفی، مواجهه با مسائل و سبک زندگی در محیط اجتماعی دانشگاه آموخته می‌شود.» این استاد دانشگاه با اشاره به اهمیت آموزش حضوری در دانشگاه‌ها می‌گوید:«حرکات، نوع گفت‌وگو و نحوه تدریس استادان در آموزش حضوری در کنار آموزش به پرورش دانشجویان کمک شایانی می‌کند. بسیاری از دانشجویانی که به مراحل بالا رسیده و موفقیت کسب کرده‌اند بخش مهمی از این رشد و تعالی را مدیون استادانی می‌دانند که ضمن توانایی‌های علمی به آنها اخلاق، فن گفت‌وگو، صداقت علمی و صراحت در طرح مسئله را آموخته‌اند. بنابراین طبیعی است که اگر صرفا آموزش مجازی نقش‌آفرینی کند با آفات و آسیب‌های بسیاری روبه‌روست. ترم گذشته برای آموزش مجازی همه زیرساخت‌ها آماده نبود و حتی استادان هم آمادگی برای گفت‌وگوی مجازی نداشتند. از این‌رو می‌توان گفت آموزش از طریق مجازی را باید فراگرفت و آن را به‌عنوان نوعی دانش محسوب کرد. بنابراین آنچه ما در ترم گذشته به‌عنوان آموزش مجازی شاهد بودیم با کیفیت پایین به سرانجام رسید.» ظریفیان تنها راهکار برای حل این مسئله را آموزش ترکیبی می‌داند: «در دوراهی سلامت و آموزش، طبیعی است که سلامت مقدم‌تر است. در واقع حفظ جان اهم است از باقی مسائل.
در این شرایط امکانات و زیرساخت‌ها نمی‌توانند پاسخگوی پروتکل‌ها باشند، بنابراین چاره‌ای جز انجام آموزش به‌صورت مجازی نداریم؛ هرچند آموزش مجازی در کنار آموزش حضوری در دستور قرار گرفته و می‌توان گفت ترکیب این شیوه آموزشی می‌تواند بخشی از کاستی‌های آموزش مجازی را پر کند.»
او در ادامه به مشکلات متفاوت آموزش عالی در مقایسه با آموزش و پرورش اشاره می‌کند و می‌گوید: «در مدارس ما مشکل انتقال افراد از شهری به شهر دیگر را نداریم و همینطور نیاز خوابگاهی و بیتوته هم وجود ندارد. به‌صورت میانگین می‌توان گفت حدود 60درصد از دانشجویان از مناطق مختلف کشور می‌آیند و اگر آموزش حضوری اجباری شود، دانشجویان برای حضور در کلاس‌ها باید از منطقه سفید به منطقه قرمز و بالعکس سفر کنند. از طرف دیگر بحث تجمع در خوابگاه هم مسئله‌ای بسیار جدی است. این در حالی است که شرایط و امکانات برای آماده‌سازی خوابگاه‌ها متناسب و متناظر با پروتکل‌ها وجود ندارد. بنابراین با این رویه در ترم جدید و احتمالا ترم بعدی برای جلوگیری از شیوع بیماری کرونا نیازمند آموزش مجازی هستیم و چاره‌ای جز این نیست.»
رکود در تشکل‌های دانشجویی
ظریفیان معتقد است در مقطع دکتری با توجه به اینکه تعداد دانشجویان اندک است، می‌توان آموزش‌ها را به‌صورت حضوری برگزار کرد: «بخش بسیاری از آموزش در مقطع دکتری به‌صورت بحث‌های متقابل است و مجازی برگزارکردن کلاسهای مقطع دکتری پاسخگو نیست؛ هرچند که توصیه می‌شود همه دانشگاه برای افزایش کیفیت آموزشی از آموزش‌های ترکیبی مجازی-حضوری استفاده کنند.» به گفته ظریفیان اگر کرونا ادامه داشته باشد و آموزش‌ها و فعالیت‌های دانشجویی با این روند ادامه یابد بی‌تردید ما دچار کاهش کیفیت آموزش خواهیم شد و این خسارت بزرگی است: «گزارش‌هایی که در مورد فعالیت‌های دانشجویی به‌دست آمده، نشان می‌دهد که این نوع فعالیت‌ها هم مجازی شده و کیفیت سابق را ندارد. همچنین ما شاهد بیش از 80درصد رکود فعالیت‌های دانشجویی هستیم.» ظریفیان با تأکید بر اینکه فعالیت در تشکل‌های دانشجویی به‌معنای جامعه‌پذیر کردن افراد است، ادامه می‌دهد: «همیشه اینطور بوده که دانشجویان در این فضای آماتوری فن مذاکره و بیان را تمرین کرده و آموخته‌اند. فعالیت در دانشگاه باعث می‌شود نسل قدیم دانشجویان تجربیات خود را به نسل جدید منتقل کند اما به‌خاطر کرونا و آموزش مجازی ما شاهد یک انقطاع هستیم؛ به‌خصوص در مقطع کارشناسی. دراین مقطع نسل قدیم نمی‌تواند تجربیات خود را به نسل جدید انتقال دهد. دانشجویان جدیدالورود به دانشگاه هیچ‌گونه تجربه و علمی در مورد دانشگاه ندارند و ارتباط با نسل قدیم که تولید علم و فرهنگ می‌کرد حالا با مجازی‌شدن آموزش و کاهش فعالیت تشکل‌های دانشجویی از بین رفته است.»
مسئله خوابگاه‌ها مانع اصلی برای آموزش حضوری است
احمد شیرزاد، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان نیز تأکید می‌کند هر فردی که تا به حال تدریس کرده می‌پذیرد که هیچ نوع آموزشی جایگزین آموزش حضوری نیست: «بهترین نوع آموزش، آموزشی است که استاد و دانشجو به‌صورت زنده و مستقیم با هم ارتباط کلامی، چشمی و روحی برقرار کنند. اما امکان‌پذیر نیست که در شرایط فعلی آموزش حضوری برای دانشجویان برقرار کرد، دلیل عمده آن هم مسئله خوابگاه‌هاست. البته در این‌باره نسبت به دانشگاه کم‌لطفی شده و آن را با آموزش و پرورش مقایسه می‌کنند. در دانشگاه مشکل خوابگاه یکی از اساسی‌ترین مسائل در دوره کروناست. هم‌اکنون تقریبا نیمی از دانشجویان دانشگاه اصلی کشور، خوابگاهی هستند و اگر خوابگاه‌ها مانند قبل با همان تراکم برقرار شوند، بی‌تردید به مرکز شیوع کرونا تبدیل خواهند شد.»
شیرزاد در پاسخ به این پرسش که در این شرایط بهترین تصمیم برای آموزش عالی کشور چیست می‌گوید: «باید ترکیبی از آموزش‌ها را بسته به نوع امکانات دانشگاه در نظر گرفت. نمی‌توان یک نسخه آموزشی یکسان برای آموزش عالی در دوره کرونا پیچید. وزارت علوم تأکید دارد که در سال آینده باید حتما 2ترم کامل و رسمی برقرار باشد. اما اینکه دقیقا نحوه اجرا و آموزش‌ها چگونه باشد، در هر ناحیه‌ای متفاوت است. ممکن است در استانی شرایط بیماری خفیف باشد و امکان آموزش حضوری در آن وجود داشته باشد و بالعکس در دانشگاهی این امکان فراهم نباشد.»
او به شیوه آموزش در دانشگاه‌های دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: «در دنیا هم همین روش اتخاذ شده و هیچ راه‌حل یکسانی وجود ندارد. اصل بر این است که آموزش تعطیل نشود و تا حد امکان به کیفیت آموزشی توجه شود. هرچند تلاش اولیه این است که تا حد امکان آموزش‌های حضوری برقرار باشد اما اگر بیماری شیوع پیدا کرد، چاره‌ای جز آموزش مجازی نیست.»
شیرزاد، نیمسال تحصیلی گذشته را دشوارترین ترم تحصیلی برای استادان دانشگاه می‌داند؛ نیمسالی که با سختی‌های بسیاری روبه‌رو بود: «همه آموزش‌ها به سمت مجازی رفت و به ظاهر دیده نمی‌شد اما حجم کار استادان دوبرابر شد. ارزیابی دانشجویان، آن هم به‌صورت مجازی واقعا کار بسیار دشواری است.»
این استاد دانشگاه، فناوری آموزش مجازی در کشور را قابل‌قبول می‌داند: «فناوری آموزش مجازی یکی از شاخه‌های بسیار قوی فناوری رایانه است. در واقع آموزش مجازی به خودی خود یک رشته تحصیلی در دنیاست. افرادی که خلاقیت دارند برای ایجاد این فضا به‌صورت مدام در حال فعالیت هستند و این محیط به سرعت در حال تکامل است. کشور ما هم در رابطه با این فناوری رتبه قابل‌قبولی دارد و نرم‌افزار‌هایی که استفاده می‌شود نرم‌افزار‌های روز دنیا هستند. حتما نیمسال جدید برخلاف ترم گذشته که با غافلگیری همراه بود و با توجه به تجربه اولیه‌ای که در ترم گذشته کسب شده، آموزش مجازی با مهارت و کیفیت بیشتری همراه خواهد بود. باید منصفانه قضاوت کرد؛ استادان دانشگاه کار اصلی‌شان مهارت آموزش الکترونیک نیست و آنها در مورد سیستم‌های آموزش مجازی تجربه و مهارتی ندارند. این شیوه تدریس نیازمند مهارت‌هایی است و باید به‌صورت تجربی آموخته شود.»
شیرزاد از سکوت تشکل‌های دانشجویی خبر می‌دهد: «تشکل‌ها هم امکان تجمع حضوری ندارند؛ نه‌تنها تشکل‌های دانشجویی که گروه‌های اجتماعی و احزاب هم با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اما باید امیدوار بود که شیوع کرونا در دوره و زمانه‌ای اتفاق افتاده که امکان برای فعالیت‌های مجازی فراهم است. حتی در کشور‌های توسعه‌نیافته هم این امکان در دسترس است. به همین دلیل در زمینه فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی تشکل‌های دانشجویی باید گفت این امکان وجود دارد اما طبیعی است که آن شور و نشاطی که در تجمع‌های حضوری وجود داشت در این فضا ایجاد نخواهد شد. اما برای اطلاع‌رسانی، آگاهی‌دهی و ایجاد فضای فعالیت برای آنهایی که داعیه‌ای برای اداره بهتر جامعه دارند فراهم است. البته مقررات و محدودیت‌هایی که در فعالیت‌های حضوری وجود دارد در فعالیت‌های مجازی هم برقرار‌است.»
