مزایا و معایب بازگشت کوپن به اقتصاد ایران
کوپن، خاطره روز‌های شروع جنگ برای نسلی است که آن شرایط را با تمام وجود درک کرده‌اند. روز‌هایی که وقتی از هر خیابانی رد می‌شدند شاهد صف‌های طولانی توزیع کالای اساسی بودند. از آن زمان، سال‌ها می‌گذرد و اکنون که سفره‌ها روزبه‌روز کوچک‌تر می‌شود، بار دیگر صحبت از بازگشت کوپن به عرصه اقتصاد کشور به میان آمده و نظرها را به خود جلب کرده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ابتکار، از گوشت و مرغ گرفته تا روغن و شکر همه و همه به شکل کوپن میان افراد توزیع می‌شد و پیر و جوان ساعت‌ها در صف خرید کالاهای اساسی می‌ماندند. کوپن از سال 1359 با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران با هدف اینکه که اگر کالایی کمیاب یا گران شد، از طریق توزیع کوپنی به دست مصرف‌کنندگان برسد به میان آمد. البته که این روش توزیع مشکلات فراوانی را به همراه داشت اما بسیاری از صاحب‌نظران در آن شرایط کوپن را گزینه‌ای عادلانه برای توزیع کالاهای اساسی میان افراد می‌دانستند. اکنون پس از سال‌ها به نظر می‌رسد که بار دیگر پای کالابرگ‌ها به اقتصاد به میان آمده، زمزمه‌ها حاکی از بازگشت دوباره کوپن به اقتصاد ایران است. اخیرا جبار کوچکی‌نژاد با بیان اینکه قشرهای مختلف مردم با مشکلات اقتصادی و معیشتی روبه‌رو بوده و تنگناهای زیادی را متحمل شده‌اند، گفته است: «بستر توزیع کالاهای اساسی به وسیله کالابرگ، کارت الکترونیکی و یا سایر روش‌های مشابه در کشور فراهم می‌شود، کالاهای اساسی مورد نیاز خانوارها باید با قیمت مناسب به دست آنها برسد، در همین راستا قصد داریم طرحی را در مجلس تدوین کنیم که با استفاده از آن نحوه توزیع کالاهای اساسی بین مردم تغییر پیدا کند.»
در این زمینه بخوانید
منتظر کوپن الکترونیکی باشیم؟
این طرح در حالی مطرح می‌شود که بسیاری از تحلیلگران بازگشت کوپن به اقتصاد را راهکاری ناکارآمد در شرایط فعلی می‌دانند. هوشیار رستمی، کارشناس مسائل اقتصادی با اشاره به کارکردهای کوپن و سابقه این روش توزیع در اقتصاد کشور گفت: کوپن سابقه‌ای طولانی در کشور دارد و مسئله تازه‌ای نیست، اگر بخواهیم کارکرد این روش توزیع کالاهای اساسی را بررسی کنیم باید بدانیم که کوپن دو کارکرد اصلی در اقتصاد خواهد داشت. هنگامی که دولت ارزی را برای واردات کالاهای اساسی در نظر می‌گیرد یعنی تصمیم دارد که ارز دولتی به دست تمام افراد جامعه برسد و اینگونه نباشد که ارز دولتی به دست واردکنندگان برسد و واردکننده نیز کالا را با قیمت ارز آزاد به مصرف-کننده بفروشد. کوپن می‌تواند مانع از این جریان شود و این اولین کارکرد آن است. دیگر کارکرد کوپن به بحث توزیع آن باز می‌گردد، به عبارتی دیگر کوپن باید بتواند محصولی که دارای اهمیت است را به دست مصرف‌کنندگان برساند، قیمت در این شرایط اهمیت نداشته و فقط مسئله مهم دسترسی به کالا در شرایط بحرانی است. اما اینکه آیا در شرایط فعلی کوپن می‌تواند کارکردی در اقتصاد داشته باشد مسئله مهمی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد. من معتقدم که کوپن به لحاظ یارانه‌ای بودن آن کاملا ناکارآمد خواهد بود چراکه کالابرگ یک نظام پیچیده‌ای است و این پیچیدگی در شبکه توزیع آن نیز دیده می‌شود.
کوپن ایجاد رانت و فساد می‌کند
وی با اشاره به رانتی که کالابرگ‌ها به وجود می‌آورند ادامه داد: بازگشت کوپن برای شرایط امروز ما کمی عجیب و غریب بوده و کارایی نخواهد داشت چراکه لایحه‌های مختلف این روش توزیع کالا مشکلات بی‌شماری را به همراه دارد. هنگامی که کالایی بخواهد از گمرک وارد شود تا به دست مصرف‌کننده برساند حداقل پنج لایه داشته که هر کدام این لایه‌ها می‌توانند شیطنتی داشته باشند و رانتی را به دست بیاورند.
این کارشناس مسائل اقتصادی با بررسی مشکلات توزیع کالاهای اساسی توسط کالابرگ‌ها در گذشته ادامه داد: مشکلات این روند توزیع زیاد و قابل توجه است. به عنوان نمونه در گذشته بنکداران زمانی را برای کوپن‌ها تعیین میکردند و اگر افراد در زمان مشخص شده اقدام به تهیه کالای مصرفی خود نمی‌کردند بنکداران می‌گفتند که کوپن سوخته است، از سویی دیگر مشکلات کیلویی هم بود، یعنی فرد فروشنده کالای مورد نظر را در ظرف‌های وزن-داری میگذاشت و از این روش به راحتی کم‌فروشی می-کرد. مشکلات از این قبیل، توزیع کالا به وسیله کوپن را در گذشته دشوار کرده بود.
وی افزود: اکنون فضا پیشرفته‌تر شده و ممکن است این روش توزیع به صورت الکترونیک و در فروشگاه‌های زنجیرهای اجرا شود اما باید توجه داشته باشیم حتی در این شرایط هم تضمینی وجود ندارد که روش توزیع کالا در مسیر سالمی قرار بگیرد.
رستمی راهکارهای مطرح شده را مشکل‌گشای خانوارهای کم‌درآمد ندانست و گفت: هدف این طرح را حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه معرفی کرده‌اند. اما عده‌ای بر این باورند که تنها راه حفاظت از بخش آسیب‌پذیر جامعه پرداخت یارانه نقدی است. یارانه نقدی هم ضعف‌های خود را دارد، بنابراین چه کوپن و چه یارانه نقدی راه‌حل مقابله با پدیده گرانی ناشی از تحریم نخواهد بود، اقتصاد فشار سنگینی را تحمل می‌کند. هنگامی که ما به دلیل تحریم نمی‌توانیم برخی از محصولات را به کشور وارد کنیم قطعا طرحی همانند بازگشت کوپن به بن‌بست خواهد خورد.
این کارشناس اقتصادی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به سنگین شدن مسئولیت دولت برای تامین کالاهای اساسی درصورت کوپنی شدن کالاها اشاره کرد و گفت: در شرایطی که محصولی کمیاب شود دولت می‌تواند بگوید که چالش‌های داخلی و خارجی مانع از تامین کالا شده است، اما وقتی ماجرا کوپن به میان می‌آید و سیستم دولتی وظیفه توزیع کالا را بر عهده می‌گیرد یک تعهد برای دولت ایجاد خواهد شد.
فرستادن سیگنال‌ها منفی به سمت بازارها
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مطرح شدن بازگشت کوپن به اقتصاد می‌توانند سیگنال‌های منفی را به بازار روانه کند یا خیر، گفت: قطعا مطرح شدن توزیع کالا با کوپن سیگنال‌های منفی را به بازارهای اقتصاد خواهد فرستاد. اما باید توجه داشته باشیم که اوضاع بد اقتصادی تنها با کوپنی شدن کالاهای اساسی مشخص نمی‌شود. برای درک نامناسب بودن شرایط اقتصادی کافی است فرد نگاهی به جیب خود داشته باشد. به عنوان نمونه فردی را در نظر بگیرید که با حقوق ماهانه 2500 هزار تومان در تهران زندگی می‌کند، این فرد با کوپنی شدن کالاها به اوضاع بد معیشتی خود پی نخواهد برد چراکه ناهماهنگی دخل و خرجش به روشنی وضعیت سخت اقتصادی را به نمایش می‌گذارد.
این کارشناس مسائل اقتصادی اظهار کرد: همانطور که گفتم قطعا این ماجرا جو روانی منفی را راهی بازارها خواهد کرد، متاسفانه اجرایی شدن طرح کوپن سیگنال‌هایی را به بازار می‌دهد که باعث تشدید احتکار و قاچاق خواهد شد. ما توان بازرسی قوی در مرزها را نداریم، بنابراین افراد سودجو برای گران کردن محصولات خود اقدام به احتکار می‌کنند. به عبارتی دیگر این افراد می‌گذارند تا ولع جامعه برای استفاده از محصولات بیشتر شود و در آن زمان با قیمتی بیشتر کالاها را به جامعه عرضه می‌کنند. با توجه به این مسائل کوپنی شدن محصولات چالش‌های بسیاری را به همراه خواهد داشت که باید به آنها توجه شود.
