شرایط سخت خانواده‌های داغدار در زمانه کرونا

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری؛ شرایط همه‌گیری ویروس کرونا باعث شده تا مراسم‌های بزرگداشت درگذشتگان دیگر مانند گذشته برگزار نشود. تدفین غریبانه و با حداقل شرکت‌کنندگان عزادار انجام می‌شود و خبری از تسلی دادن‌های حضوری به خانواده‌های داغدار و برگزاری‌ مراسم طبق آیین‌ها و فرهنگ ایرانی نیست. خانواده‌های عزادار این روزها غیراز غم از دست دادن عزیزانشان باید تنهایی را نیز در ایام سوگواری تحمل کنند. شرایطی که برای بخشی از افراد شاید آنقدر غیرقابل تحمل بشود که واکنش‌های روحی شدید را به همراه داشته باشد. انتشار خبر خودکشی دو نفر از اعضای یک خانواده بعد از فوت پدرشان به‌علت ابتلا به ویروس کرونا تلنگری دردناک به زمانه کروناست که بسیاری از افراد حتی شرایط قرنطینه و در خانه ماندنش را هم نمی‌توانند تحمل کنند. به اعتقاد کارشناسان و روانشناسان این روزها لزوم شروع به‌کار تیم‌های مجرب مددکاری و روانشناسی برای یاری دهی به خانواده‌های سوگوار بیش از گذشته نمایان است. شنیده‌ها حاکی از این است که وزارت بهداشت در حال تدوین پروتکلی برای انجام اقدامات روان درمانی و روانشناختی خانواده‌های سوگوار بوده و قرار است اقدامات روانشناسانه و مددکارانه این پروتکل با همکاری سازمان بهزیستی، ستاد شهر سالم شهرداری و دیگر سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با این حوزه انجام شود. چند روز قبل محمدرضا جوادی یگانه، معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهردار تهران نیز از راه‌اندازی کارگروه تخصصی «سوگ» با هدف حمایت و همدردی با خانواده‌های داغدار خبر داد. او گفته، در این کارگروه ضمن آموزش نحوه مقابله درست با بیماری کرونا، شرایطی فراهم می‌شود که خانواده‌های داغدار بتوانند از حمایت‌های روانی - اجتماعی خانوادگی، دوستانه، محلی و جامعه‌ای برخوردار باشند. روزنامه همشهری نیز در گفت‌وگو با کارشناسان و روانشناسان تبعات ناشی از نبود سوگواری خانواده‌های داغدار و نحوه حمایت از این خانواده‌ها را بررسی کرده است.

خانواده‌های داغدار نیازمند حمایت‌های اجتماعی هستند

مجید صفاری‌نیا ـ رئیس انجمن روانشناسی اجتماعی ایران

با شیوع ویروس کرونا تعدادی از هموطنانمان در اثر ابتلا به این بیماری جان خود را از دست دادند. جانباختگان بر اثر کرونا براساس پروتکل‌های وزارت بهداشت و برای جلوگیری از ابتلای دیگر افراد جامعه با حضور تعداد اندکی از اعضای خانواده به خانه ابدی رهسپار شده و خانواده‌های داغدار نیز امکان برگزاری مراسم عزاداری طبق روالی که از گذشته در جامعه ما مرسوم بوده را ندارند و به‌نوعی این خانواده‌ها در تنهایی سوگوار عزیزان از دست‌رفته‌شان هستند.

در این شرایط وجود یک حمایت اجتماعی از این افراد می‌تواند نقش تعیین‌کننده و کلیدی را در کاهش استرس و اضطراب این خانواده‌ها ایفا کند. زمانی که فردی دچار استرس و اضطراب می‌شود بخشی از این اضطراب در ظاهر فرد نمایان شده و بخشی دیگر که ظاهر مشخصی ندارند فرد را دچار بیماری‌های قلبی و عروقی و بسته شدن عروق می‌کند.

در شرایط عادی زمانی که فردی دچار بیماری لاعلاج می‌شود حمایت‌های روحی می‌تواند نقش پشتیبانی از فرد را داشته باشد به این معنی که او به افراد دیگری که در اطرافش هستند دسترسی دارد اما در شرایط بحرانی مثل شیوع ویروس کرونا که باعث شده تا ارتباطات انسانی به حداقل ممکن برسد حمایت‌های اجتماعی نیز کمتر شده است. خانواده‌هایی که در این ایام داغدار از دست دادن عزیزانشان می‌شوند - متوفیانی که به کرونا مبتلا شده بودند و یا متوفیانی که به دلایلی غیراز کرونا فوت کرده‌اند- دچار سوگ پنهان می‌شوند که زندگی آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این سوگ اگر در این خانواده‌ها ماندگار شود می‌تواند منجر به ایجاد میل به‌خودکشی در بازماندگان شود. به همین دلیل است که معتقدیم حمایت اجتماعی نقش محافظت‌کننده از خانواده‌های داغدار و سوگوار دارد. در شرایط عادی حضور افراد در مراسم تدفین و مراسم‌های ترحیم به خانواده‌های داغدار تسلی می‌دهد و باعث می‌شود تا پاسخ‌های آشکار و پنهان افراد به استرس ناشی از این سوگ و فقدان کم شود.

در شرایط کنونی شیوع ویروس کرونا باعث شده تا افراد سوگوار حمایت‌های اجتماعی را در کنار خود نداشته باشند و میزان آسیب‌پذیری این خانواده‌ها نسبت به شرایط عادی بیشتر شود.

پیشنهادهایی که برای این خانواده‌ها مطرح می‌شود برگزاری مراسم سوگواری مجازی است. همچنین اقوام و دوستان می‌توانند از طریق تماس‌های تلفنی و تصویری با بازماندگان متوفی در ارتباط باشند و مراسم‌ها نیز تا حد امکان باید کاملا شبیه به ختم‌های واقعی برگزار شود، تلاوت آیاتی از قرآن، مداحی و سخنرانی در وصف متوفی و یا حتی حضور افراد در یک خانواده با رعایت فاصله از یکدیگر می‌تواند کمک مؤثری در گذراندن ایام سوگواری برای خانواده‌های داغدار داشته باشد. در کنار این مسائل ارائه خدمات مشاوره‌درمانی و روان‌درمانی و دلجویی از این افراد ضرورت دارد

نکته‌ای که نباید از کنار آن ساده گذشت این است که مشکلات اقتصادی که در ماه‌های اخیر گریبانگیر جامعه شده ممکن است باعث شود تا قرنطینه از بین برود و شهروندان گرفتار تله اقتصادی شوند که ویروس کرونا برای آنها به‌همراه داشته است. با باز شدن ادارات و محل‌های کسب ممکن است با افزایش بیماران مبتلا به کرونا مواجه شویم که درپی این رخداد مراجعات به بیمارستان‌ها نیز بیشتر شده و کادر درمان نیز به‌دلیل شدت کاری که در ماه‌های اخیر داشته‌اند دچار خستگی مفرط شوند. انجام خدمات روانشناختی و روان‌درمانی برای همه افراد جامعه خصوصا سوگواران و کادر درمان که درخط مقدم درمان هستند ضروری است. محققان و پژوهشگرانی که در این حوزه کار می‌کنند باید به کمک جامعه آسیب‌دیده از ویروس کرونا بیایند، کمااینکه تا‌کنون نیز اقدامات خودخواسته زیادی از طریق روانشناسان و مددکاران و روانپزشکان صورت گرفته است.

با وجود این تعلل در تشکیل کمیته سوگ و یا اعلام پروتکل مربوط به خانواده‌های داغدار می‌تواند اثرات نامطلوبی را در جامعه به همراه داشته باشد. در ستاد ملی مبارزه با کرونا باید نمایندگان تام‌‌الاختیاری از دستگاه‌ها و کمیته‌های کارشناسی با تخصص مددکاری، روانشناسی و روانپزشکی حضور داشته باشند و کمیته سوگ در این ستاد باید در کنار دیگر کمیته‌های درمان، پیشگیری و آگاه‌سازی‌، تبلیغات و امنیت و... وجود داشته باشد. متأسفانه اعلام دقیقی از ساختار ستاد ملی مبارزه با کرونا انجام نشده اما شاهد این هستیم که تصمیم‌گیری‌ها بعضا با تردید و تأخیر همراه است و همین تأخیر و تردید‌ها می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری را به‌دنبال داشته باشد. متأسفم که اعلام کنم ستاد ملی مبارزه با کرونا سازمان نظام روانشناسی را فراموش کرده است. الان 6هزار مرکز مشاوره و 30هزار روانشناس آماده به‌کار در کشور وجود دارد و روانشناسان مورد تأیید این سازمان در یک ساختار سازمانی در حال فعالیت هستند. ما از همان ابتدای شیوع کرونا برای همکاری با ستاد ملی مبارزه با کرونا اعلام آمادگی کردیم اما هیچ درخواستی از این سازمان برای حضور در ستاد نشده است. با وجود این روانشناسان ما در شبکه‌های اجتماعی فعال بوده و مشاوره‌های آنلاین و تلفنی به متقاضیان ارائه می‌شود. اما متأسفانه ساختار حاکمیت از خدمات مشاوره که نیاز ضروری این روزهای جامعه است، استفاده نمی‌کند.

عدم‌سوگواری خانواده‌ها تبعات فردی و اجتماعی خواهد داشت

امیر هوشنگ مهریار ـ   روانشناس

افراد زیادی در حدود دو‌ماه اخیر عزیزان خود را در اثر ابتلا به ویروس کرونا از دست داده‌اند و به‌دلیل شرایط خاصی که در جامعه حکمفرماست نتوانسته‌اند همانند گذشته و آنطور که در کشور ما رایج است و طبق آیین‌ها و رسوم، عزاداری و سوگواری کنند. افرادی که نتوانند مرحله سوگواری و داغداری برای عزیز ازدست‌رفته‌شان را برای خود حل کنند و از آنها حمایت‌های اجتماعی به عمل نیاید در آینده‌ای نه‌چندان دور دچار صدمات روحی و روانی زیادی شده که ممکن است آسیب‌هایی را برای خود و جامعه به همراه داشته باشند. پذیرش واقعیت مهم‌ترین اصلی است که خانواده‌های داغدار باید با آن کنار بیایند. اینکه متوجه این نکته باشند که هیچ انگی در اثر فوت عزیزشان متوجه آنها نیست و اگرچه در مراسم تدفین و خاکسپاری متوفی تعداد زیادی از اقوام و آشنایان حضور نداشتند اما این عدم‌حضور به‌دلیل شرایط خاص جامعه و بیماری بوده و این شرایط برای دیگر خانواده‌هایی که عزیزشان را از دست داده‌اند نیز بوده است. در شرایط کنونی بهترین اقدام برای این خانواده‌ها حمایت اجتماعی است، تماس تلفنی و تصویری با این خانواده‌ها و دلداری دادن به آنها، شنیدن ناراحتی و گفت‌وگو با خانواده‌ها و همدردی کردن با آنها و در نهایت تشویق خانواده‌ها به اینکه به جای گوشه‌گیری و انزوا دوباره به جامعه برگردند و زندگی عادی خود را از سر بگیرند، می‌تواند کمک مؤثری به عزاداران باشد. بخش دیگری که باید درخصوص سوگواری خانواده‌ها به آن توجه شود این است که خانواده‌های عزادار با رعایت نکات بهداشتی –و اگر منعی برای حضور در جامعه ندارند و قرنطینه برایشان توصیه نشده است- بر سر مزار عزیز درگذشته‌شان حاضر شوند و با عزاداری بر سر مزار درگذشته، تخلیه هیجانی و روانی شوند. این خانواده‌ها اگر نتوانند سوگواری انجام دهند دچار افسردگی و تبعات بعدی آن می‌شوند اما مهم این است که با مسئله فقدان عزیزشان کنار بیایند و این کنار آمدن با مسئله فقدان جز با عزاداری و گریه بر جای خالی فرد فوت‌شده امکان‌پذیر نیست. در این حالت فرد باید بتواند بدون هیچ منعی برای عزیز از دست رفته‌اش سوگواری کند و بعد از گذشت چند‌ماه از سوگواری باید اقدامات درمانی ازجمله روانشناسی سوگ، روش‌های تن‌آرامی و روانشناسی رفتاری و شناختی برای این خانواده‌ها آغاز شود، در غیراین صورت شاهد برخی خودکشی‌ها و انزوا از جامعه و یا آسیب‌های اجتماعی دیگر خواهیم بود که جبران آنها سخت خواهد بود.

مداخلات روانشناسانه برای خانواده‌های سوگوار کرونا

بهزاد وحیدنیا ـ مدیرکل مشاوره و امور روانشناختی بهزیستی کشور

سوگ، فرایندی طبیعی در زمان از دست دادن اعضای خانواده است. انسان‌ها مراحل مختلفی از سوگ را تجربه می‌کنند و نسبت به این فرایند طبیعی آسیب‌پذیری دارند. اما نوع سوگ و سوگواری در میان افراد متفاوت است. برخی افراد در مواجهه با سوگ به سرعت انطباق پیدا می‌کنند و بعد از گذشت مدت‌زمانی از فقدان عزیزشان با این مسئله منطبق شده و به زندگی عادی خود برمی‌گردند. اما برخی افراد «سوگ‌های مرضی» (سوگی که از حالت عادی خارج می‌شود) را تجربه می‌کنند. در این نوع سوگ میزان استرسی که فرد سوگوار تجربه می‌کند زیاد است و آثار جسمی و روحی-روانی پایدارتری دارد. در این نوع سوگ فرد توانایی و یا امکان ابراز سوگواری خود را ندارد و افراد واکنش‌های متفاوتی را نسبت به غم از خود بروز می‌دهد و فرایند طبیعی سوگ طی نمی‌شود. در نوع سوگ مرضی باید اقدامات تخصصی برای فرد سوگوار به تناسب تشخیصی که داده می‌شود، انجام شود. در زمان کنونی که با شیوع ویروس کرونا و ابتلای تعداد زیادی از افراد به این ویروس مواجه هستیم و تعدادی نیز متأسفانه جان خود را از دست داده‌اند، باید پیگیری‌های دقیقی درخصوص خانواده‌هایی که عزیزان خود را از دست می‌دهند انجام شود. باید به مردم اطلاع‌رسانی شود که چه مدت باید طی شود تا فرد سوگوار با واقعیت روبه‌رو شود و آن را بپذیرد، و در مدت سوگواری چه اتفاقاتی ممکن است برای افراد سوگوار بیفتد.

مردم باید اطلاع داشته باشند که در مدت سوگواری چه اتفاقی می‌افتد، انسان‌ها در این زمان احساس یاس و ناامیدی دارند و واکنش‌های استرسی و اضطرابی زیادی را تحمل می‌کنند اما این واکنش‌های نیز تا زمان خاصی طبیعی است و بعد از آن منجر به بروز آسیب برای فرد می‌شود. در سازمان بهزیستی سامانه خودارزیابی 1480 برای این منظور در حال فعالیت است و به افرادی که با این سامانه تماس می‌گیرند و مشخص می‌شود که اضطراب مستمری دارند توصیه‌ها و دستورالعمل‌هایی ارائه می‌شود. این فرد بعد از 10روز دوباره ارزیابی می‌شود و اگر استرس وی ادامه داشته باشد به حیطه مداخلات بالینی وارد می‌شود تا استرس و اضطراب او به مرحله مزمن نرسد. با وجود این ترجیح ما این است که این مداخلات از بحث غربالگری شروع شده و فارغ از خدمات تلفنی مداخلات پیگیرانه‌تری داشته باشیم تا بتوانیم خدمات تخصصی‌تری به خانواده‌های سوگوار ارائه دهیم.

در زمان کنونی رفتارهای جایگزین برای افرادی که دچار سوگ می‌شوند پیشنهاد می‌شود. در گذشته در هنگام سوگواری افراد در کنار هم بودند اما الان تنها هستند و نیاز به سوگواری، برون‌ریزی احساسات و هیجانات دارند. اینکه در گذشته افراد می‌توانستند در مراسم تشییع عزیزشان در کنار اقوام و آشنایان باشند باعث می‌شد تا فرد به تطبیق تدریجی با فقدان عزیز ازدست‌رفته‌اش برسد اما امروز این امکان برای افراد وجود ندارد و باید مداخلات روانشناسانه برایشان انجام شود.