مدیریت بحران ویروس‌زده

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری؛ وقوع سیل در روزهای آغاز سال، حوادث آبان ماه، سقوط هواپیما، تشدید تحریم‌ها، ترور شهید سپهبد سلیمانی و حالا ویروس کرونا وضعیت جامعه را به شکل عجیبی به هم ریخته است. اتفاقاتی که به گفته بسیاری از روانشناسان هرکدامشان سبب شده است، بخشی از سرمایه‌های اجتماعی کشور ازبین برود و در دل مردم حس بی‌اعتمادی جای اعتماد به مسئولان را بگیرد. آنطور که «مجید صفاری نیا»، رئیس انجمن روانشناسی ایران می‌گوید، وقوع سلسله وار این اتفاقات منجربه شکل‌گیری چالشی شده که قابل پیش‌بینی بوده است: «تغییر رفتار مردم بعد از وقوع چالش‌های طبیعی و غیرطبیعی  غیرقابل تصور  نیست. اگر امروز مشاهده می‌کنیم مردم به هر موضوعی واکنش‌های عجیبی نشان می‌دهند به دلیل آن   است که فضای بی‌اعتمادی درجامعه رشد پیدا کرده و سرمایه‌های اجتماعی درحداقل وضعیت خود قرار گرفته است». او دلیل کاهش سرمایه‌های اجتماعی را ناشی ازعملکرد بد مسئولان می‌داند و می‌گوید: «برای مردم مشخص شده است که مسئولان یا دستگاه‌های حکمرانی به دلایل سیاسی در رویدادهای اجتماعی پنهان کاری می‌کنند. وقتی که ساختار حکمرانی برمبنای پنهان کاری عمل کند، این تجربه برای مردم به‌صورت تاریخی ثبت می‌شود. تجربه نشان داده است عملکرد سیستم‌های مدیریتی در  حوادث طبیعی و حوادث اجتماعی مناسب نبوده و به مدیریت بحران‌ها منجر نشده است از همین‌رو بخش مهمی از جامعه به آمارها و سخنان مسئولان اعتماد نمی‌کنند.»

این استاد دانشگاه، اجرای خردمندانه و با تدبیر امور در حوادث را اقدامی می‌داند که می‌تواند منجر به افزایش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی شود؛ اتفاقی که به گفته صفاری نیا در سال‌های اخیر به‌رغم سر داده شدن شعار تدبیر از سوی مسئولان کمتر عملیاتی شده است: «ما ازتدبیر صحبت می‌کنیم اما تدبیری که درحوادث اتفاق نمی‌افتد. سیل، زلزله و حوادثی مانند این را می‌بینیم اما دولت، تدبیرخردمندانه یا برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده‌ برای روبه‌رو شدن با این مشکلات را ندارد. به‌عنوان نمونه برای مقابله با ویروس آمادگی لازم را نداریم و در تامین کالاهای مورد نیاز مردم در این شرایط مانند ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده با بحران روبه‌رو می‌شویم درحالی‌که مسئولان دائم اعلام می‌کردند دیر یا زود موج بیماری  به ما هم می‌رسد.»

او معتقد است دلیل نبود برنامه یا تدبیر مناسب برای مقابله با حوادث، ناشی از ضعف در تصمیم‌های درست و عمیق از سوی مسئولان است: «این عملکرد یعنی اینکه ما مدیریت بحران نداریم. اصولاً مدیریت بحران در کشور موضوعی است که جدی گرفته نمی‌شود. نظارت و پایشی هم بر عملکردها وجود ندارد و از حوادث و اتفاقات قبلی برای حوادث بعدی درس نمی‌گیریم. به این دلیل، شرایط ما هرگز شرایط مناسبی برای اداره بحران‌ها نیست چرا که حتی وقتی برنامه‌ریزی برای یک برنامه هم داریم، بازهم نمی‌توانیم آن برنامه را درست و بدون عیب اجرا کنیم چه برسد به اجرای برنامه برای اتفاقاتی که قابل پیش‌بینی نیست.» رئیس انجمن روانشناسی ایران معتقد است، بی‌اعتمادی و گسترش آن در جامعه محصول سلسله‌ای از اتفاقات و رویدادهایی است که در گذر زمان اتفاق افتاده است. اتفاقاتی که می‌شد با تدبیر مناسب به آنها واکنش نشان داد اما انتخاب افرادی ضعیف در مسند برخی امور، امکان پاسخ صحیح به مسائل را گرفته و این خود بی‌اعتمادی را درجامعه دوچندان کرده است:«ما معمولاً افرادی را به کار می‌گماریم که این افراد، براساس تفکر خودکار و اتوماتیک خودشان برای برطرف کردن چالش‌هایی که با آن روبه‌رو می‌شوند برنامه‌ریزی می‌کنند یعنی راهکارهای ساده و پیش‌پا افتاده‌ای را برای عبور ازچالش پیش رو انتخاب می‌کنند. راهکارهایی که نه‌تنها درکوتاه‌مدت بلکه دربلندمدت نیزمشکلی ازمشکلات مردم کم نمی‌کند.»  در این شرایط وقتی مردم هرروز به ساختارهای اداری و مدیریتی بی‌اعتماد‌تر ازقبل می‌شوند، کم‌کم قانع می‌شوند که خودشان باید راهکارهایی برای برطرف کردن چالش‌های پیش روی زندگی خود انتخاب کنند. راهکارهایی که تنها 2وجه  دارد. «وقتی احساس بی‌اعتمادی افزایش چشمگیری پیدا کرد مردم یا نوع دوستانه با مسائل برخورد می‌کنند یا خودخواهانه. به این معنی که مردم خودشان به یکدیگرکمک می‌کنند. درموضوع کرونا، شاهد هستیم که بخشی از افراد جامعه ماسک خریداری و به دیگران هدیه می‌دهند یا توصیه‌های بهداشتی وایمنی را که یاد گرفته‌اند، به دیگران نیز منتقل می‌کنند تا افراد بیشتری از خطر دور بمانند. ممکن است، راه دومی نیز انتخاب شود که خودخواهانه است. دراین روش، افراد صرفا به بقای خود یا آسیب ندیدن فکرمی‌کنند. به این دلیل، رفتارهایی از خود بروز می‌دهند که درآن انتفاع شخصی موج می‌زند. ذخیره‌سازی‌ محصولات و کالاهایی که بیش ازنیازشان است ازشایع‌ترین رفتارهایی است که در این حوزه اتفاق می‌افتد چرا که افراد نمی‌توانند آینده را پیش‌بینی کنند ودچار نامیدی اجتماعی و درماندگی آموخته‌ای شده‌اند.»  ‌اکنون کشورهای زیادی درگیر با این بیماری هستند اما رفتاری اجتماعی با این بیماری در کشورهای دیگر چقدر با کشور ما متفاوت است؟ صفاری نیا پاسخ می‌دهد:«رفتار مردم درقبال پدیده‌ای مانند کرونا یا پدیده‌های مشابه آن، ساخته و پرداخته نظام‌های حکمرانی درکشوری است که فرد در آن ساکن است. در ژاپن شاهد هستیم که مردم این کشور با هم همدلی می‌کنند و رفتاری منطقی در مقابل بیماری دارند.»