کشوری که می‌تواند جایگزین اتحادیه اروپا شود
در صورت تقویت دیپلماسی اقتصادی می‌توان ظرفیت صادرات به همسایه شمالی را تا یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار افزایش داد، که این تقریبا معادل کل صادرات ایران به اروپا است.
به گزارش اقتصادآنلاین، فرهیختگان نوشت؛ فروپاشی اتحاد شوروی مانند یک زلزله سیاسی برای همه جهان تکان‌دهنده بود. خلأ سیاسی به وجود آمده از فقدان یک قدرت برتر و هژمون در آسیا، شرق اروپا، آفریقا و آمریکای لاتین، هم تهدیدی برای صلح جهانی بود و هم یک فرصت تازه برای ظهور دولت‌ها در نظم جدیدی که قرار بود به‌زودی برپا شود. به‌طور طبیعی تجزیه دولتی با مساحت ۲۲ میلیون و 500 هزار کیلومترمربع نمی‌توانست به‌دور از پیامدهای ژئوپلیتیک باشد، بنابراین جهان پساشوروی، پیامدهای این تغییر بزرگ را تحمل کرد.
ایران به‌عنوان کشوری که مرزهای طولانی‌ای با شوروی داشت از پیامدهای این فروپاشی برکنار نماند؛ نخستین مورد آن پیدایش همسایه‌های جدید در مرزهای شمالی شامل ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان بود.
جمهوری آذربایجان با جمعیت 10 میلیون و 47 هزار نفری و رشد سالانه کمتر از یک‌درصد در سال 2018 در رتبه نودم از لحاظ جمعیت و با وسعت 86 هزار و 600 کیلومترمربعی در رتبه صدوهفدهم به‌لحاظ وسعت قرار دارد. حجم تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2018 حدود 47 میلیارد دلار، نرخ تورم این کشور در اکتبر سال 2019 حدود 4.9 درصد، نرخ بیکاری این کشور در نیمه اول سال 2019 حدود 5.2 درصد، ضریب جینی این کشور حدود 02860 و حجم کل تجارت خارجی این کشور 31 میلیارد دلار در سال 2018 بوده است. هرچند در نزدیک به سه دهه گذشته دو کشور اغلب از روابط سیاسی خوبی برخوردار بوده‌اند، اما ماهیت روابط دو کشور متاثر از عوامل غیرسیاسی، تاریخی، فرهنگ و هویت است.
این مقدمه از آن جهت گفته شد که در بسیاری از سال‌ها، تجارت دوطرفه ایران- جمهوری آذربایجان نیز از این حساسیت‌ها در روابط سیاسی به‌دور نمانده است، چنانکه در بهترین حالت سهم کالاهای ایرانی از بازار این کشور از 6 درصد فراتر نرفته و حالا کمتر از 4 درصد است. همچنین کل تجارت دوطرفه در سال 1397 حدود 438 میلیون دلار (4 درصد واردات ایران از جمهوری آذربایجان و 96 درصد سهم صادرات ایران به این کشور) بوده است. انحصار واردات کالاهای ایرانی در دست افرادی خاص در جمهوری آذربایجان، بالا بودن تعرفه‌های گمرکی در کشور آذربایجان و همکاری ضعیف بانکی بین دو کشور در کنار عوامل سیاسی، ازجمله دلایل اصلی پایین‌بودن سهم کالاهای ایرانی از بازار این کشور است. همچنین کل صادرات این کشور به ایران حدود 21 میلیون دلار بوده و ایران در اولویت 35 صادراتی این کشور قرار دارد که دلیل این امر، ترکیب کالاهای صادراتی جمهوری آذربایجان و سبد صادراتی نفتی این کشور است که پتانسیل آنها در بازار ایران کمتر وجود دارد؛ اما به‌نظر می‌رسد در کنار تجارت کالا، با در اولویت قرار گرفتن بخش خدمات ازجمله گردشگری، ترانزیت و خدمات فنی و مهندسی در برنامه‌های همکاری دوجانبه، روابط اقتصادی ایران- آذربایجان با همه مسائل و تنش‌های بالقوه، در آینده سازنده و مورد رضایت دوطرف خواهد بود.
اقتصاد آذربایجان «نفتی» است
براساس داده‌های آمارهای وبسایت trademap (وابسته به آنکتاد) حجم تجارت خارجی جمهوری آذربایجان از 3.7 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 25 میلیارد دلار در سال 2008 رسیده بود. این روند رو به رشد حجم تجارت خارجی در سال‌های بعد از 2008 نیز همچنان ادامه داشته و تا سال 2011 به حدود 36.2 میلیارد دلار، تا سال 2013 به حدود 34.6 میلیارد دلار، تا سال 2016 به حدود 21.8 میلیارد دلار، تا سال 2017 به 24 میلیارد دلار و در سال 2018 به حدود 31 میلیارد دلار (دقیقا 30.9 میلیارد دلار) رسیده است. همچنین طی 18 سال اخیر واردات این کشور از حدود 1.5 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 7.1 میلیارد دلار در سال 2008، به حدود9.7 میلیارد دلار در سال 2011 و به حدود 10.7 میلیارد دلار تا سال 2013 رسید. طبق داده‌های آماری این میزان طی سال‌های 2014 تا 2017 حدود 9 میلیارد دلار در نوسان بوده و در سال 2018 به حدود 11.5 میلیارد دلار رسیده است.
در زمینه حجم صادرات نیز طبق داده‌های وبسایت trademap، صادرات این کشور از حدود 2.3 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 17.7 میلیارد دلار در سال 2008، به 26.4 میلیارد دلار در سال 2011، به حدود 24 میلیارد دلار در سال 2013 و تا سال 2014 به 21.7 میلیارد دلار رسید. همچنین طی سال‌های 2015 تا 2017 حجم صادرات این کشور در حدود 13 تا 15 میلیارد دلار در نوسان بوده و در سال 2018 این میزان به حدود 19.5 میلیارد دلار رسیده است. همان‌طور که داده‌های آماری نشان می‌دهد عمده تغییرات و نوسان‌های حجم تجارت خارجی جمهوری آذربایجان مربوط به حجم صادرات است و واردات نوسان و تغییرات کمی داشته است. در این زمینه بررسی جزئیات اقلام صادراتی این کشور نکته جالب‌توجهی دارد، نکته مهم این است که طبق داده‌های آماری در سال 2017 ازمجموع حدود 19.5 میلیارد دلار صادرات این کشور، 92.2 درصد سوخت و محصولات معدنی (اعم از مشتقات نفت خام، گازهای نفتی و نیز مشتقات نفتی غیرخام) بوده است.
پس از اقلام نفت و گاز، 5.3 درصد از دو صادرات این کشور مربوط به محصولات کشاورزی و 2.4 درصد نیز مربوط به محصولات صنعتی بوده است. بر این اساس تجارت خارجی این کشور و در یک کلیت، اقتصاد جمهوری آذربایجان بسیار متاثر از تغییر و تحولات بازار انرژی است.
در همین زمینه بررسی حجم تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور نیز نشان می‌دهد حجم تولید ناخالص داخلی جمهوری آذربایجان از حدود 8.8 میلیارد دلار در سال 1990 میلادی به 5.2 میلیارد دلار تا سال 2000، به حدود 49 میلیارد دلار تا سال 2008، به حدود 66 میلیارد دلار تا سال 2011، به حدود 69.6 میلیارد دلار تا سال 2012، به حدود 75 میلیارد دلار تا سال 2013 و به حدود 47 میلیارد دلار در سال 2018 رسیده است. همچنین نرخ رشد اقتصادی این کشور از حدود منفی 0.7 درصد در سال 1991 به حدود 6.2 درصد در سال 2000، به حدود 10.6 درصد تا سال 2008، به حدود منفی 1.6 درصد تا سال 2011، به حدود 2.2 درصد تا سال 2012، به حدود 5.8 درصد تا سال 2013 و به یک‌درصد (1 درصد) در سال 2018 رسیده است. بر این اساس بررسی حجم تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور نیز موید این امر است که حجم اقتصاد این کشور با افت‌وخیز قیمت نفت دچار نوسان شده و بخش انرژی حوزه تاثیرگذار در اقتصاد جمهوری آذربایجان است.
سهم 4 درصدی کالاهای ایرانی در بازار آذربایجان
بررسی داده‌های آماری گمرک ایران و تطبیق آن با داده‌های تجارت خارجی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد طی 11 سال اخیر حجم تجارت دوجانبه از 609 میلیون دلار در سال 1387 به حدود 502 میلیون دلار در سال 1390، به 442 میلیون دلار در سال 1393، به 405 میلیون دلار در سال 1395، به 351 میلیون دلار در سال 1396 و به 438 میلیون دلار در سال 1397 رسیده است. همچنین طی این مدت میزان صاردات ایران به بازار جمهوری آذربایجان از حدود 370 میلیون دلار در سال 1387 به 465 میلیون دلار در سال 1390، به 420 میلیون دلار در سال 1393، به 324 میلیون دلار در سال 96 و به 417 میلیون دلار در سال 97 رسیده است. برای درک حجم تجارت دوطرفه کافی است بدانیم طبق داده‌های آماری تجارت خارجی، جمهوری آذربایجان در سال 2018 حجم واردات این کشور نزدیک به 11.5 میلیارد دلار بوده که با صادرات 417 میلیون دلاری ایران به این کشور در این سال، سهم کالاهای ایرانی از بازار جمهوری آذربایجان کمتر از 4 درصد (دقیقا 3.6 درصد) است.
همچنین بررسی روند داده‌های 10 سال اخیر نشان می‌دهد سهم ایران از بازار همسایه شمالی از حدود 5.2 درصد در سال 1387 به 5.1 درصد تا سال 91 و به 3.6 درصد تا سال 97 رسیده است. بر این اساس طبق داده‌های آماری صادرات ایران به جمهوری آذربایجان به‌رغم همه تغییرات در حجم واردات این کشور، طی یک دهه اخیر در هیچ سالی به 500 میلیون دلار نرسیده است.در بازار این کشور، کالاهای روسی با سهم 16.4 درصد در رتبه اول، کالاهای ترکیه‌ای با سهم 13.8 درصد در رتبه دوم، کالاهای چینی با سهم 10.4 درصد در رتبه سوم، کالاهای آلمانی با سهم 5.7 درصد در رتبه چهارم، کالاهای آمریکایی با سهم 4.6 درصد در رتبه پنجم، کالاهای سوئیسی با سهم 4.4 درصد در رتبه ششم، کالاهای اوکراینی با سهم 4.1 درصد در رتبه هفتم، کالاهای ایرانی با سهم 3.6 درصد در رتبه هشتم، کالاهای ژاپنی با سهم 3.4 درصد در رتبه نهم و کالاهای ایتالیایی با سهم 2.9 درصد در رتبه دهم قرار دارند. در یک جمع‌بندی، 70 درصد واردات جمهوری آذربایجان از این 10 کشور انجام می‌شود.
ظرفیت بازار آذربایجان برای ایران
طبق داده‌های آماری، بین کالاهای صادراتی ایران به بازار جمهوری آذربایجان، فرآورده‌های نفتی (شامل میعانات گازی، گاز طبیعی مایع‌شده در ظروف هزار سانتی‌متر مکعبی، سایرپلی کلروروینیل، قیر نفت و...) با سهم 30 درصدی، بالاترین حجم از صادرات ایران را به این کشور تشکیل می‌دهد. پس از فرآورده‌های نفتی، مواد پلاستیکی و اشیای ساخته‌شده از این مواد و در رتبه سوم نیز انواع میوه‌ها و خشکبار قرار دارند. بررسی داده‌های آماری مرکز تجارت بین‌المللی نشان می‌دهد از تعداد 3575 ردیف کالای وارداتی جمهوری آذربایجان، 274 ردیف سهم 80 درصدی از کل ارزش کالاهای وارداتی این کشور را دارند. مقایسه این اقلام با اقلام صادراتی ایران به آذربایجان نشان می‌دهد از میان کل تعرفه‌های 6 رقمی واردشده به کشور آذربایجان، سابقه صادرات 828 ردیف تعرفه از ایران به این کشور وجود دارد.
از بین ردیف‌های تعرفه وارداتی آذربایجان در سال گذشته که ایران نتوانسته به این کشور صادر کند، کشورمان در 1572 ردیف تعرفه دارای پتانسیل صادراتی بوده است. به‌عبارت دیگر، از میان 3575 ردیف کالای وارداتی جمهوری آذربایجان، ایران در 2400 ردیف کالا پتانسیل دارد که 34 درصد آنها (ردیف تعرفه) را به این کشور صادر می‌کند. همچنین در همین زمینه ترکیب کالاهای وارداتی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد از کل واردات نزدیک به 11.5 میلیارد دلاری این کشور در سال 2018، حدود 72.5 درصد از این اقلام جزء اقلام صنعتی (لوله‌ها و میله‌های صنعتی، پوسته دیگ بخار، وسایل نقلیه موتوری، لوله و میله از آهن و...)، حدود 15.7 درصد محصولات کشاورزی و 7.8 درصد نیز سایر اقلام بوده است. در سال 97 تمرکز خوبی روی صادرات محصولات کشاورزی به جمهوری آذربایجان صورت گرفته است.
رژیم صهیونیستی سومین خریدار کالاهای آذربایجان است
یکی از نکات قابل‌تامل در تجارت خارجی جمهوری آذربایجان، سهم بالای رژیم صهیونیستی در روابط تجاری با این کشور است، به‌طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد از حجم نزدیک به 19.5 میلیارد دلار صادرات جمهوری آذربایجان، 30 درصد آن به ایتالیا (رتبه اول)، 9.4 درصد به ترکیه (رتبه دوم)، 6.7 درصد به رژیم صهیونیستی (رتبه سوم)، 4.8 درصد به جمهوری چک (رتبه چهارم)، 4.2 درصد به هند (رتبه پنجم)، 4 درصد به آلمان (رتبه ششم)، 3.7 درصد به تایوان (رتبه هفتم)، 3.4 درصد به روسیه (رتبه هشتم)، 3.1 درصد درصد به کانادا (رتبه نهم) و اندونزی (رتبه دهم) صادر شده است. همچنین در سال 1397 درمجموع حدود 21 میلیون دلار کالا از جمهوری آذربایجان وارد ایران شده که با مدنظر قراردادن کل صادرات این کشور، این صادرات سهمی 0.11 درصدی از کل صادرات جمهوری آذربایجان را شامل می‌شود و بر این اساس ایران در اولویت با رتبه 35 بین بازارهای صادراتی این کشور قرار دارد.
در همین زمینه بررسی داده‌های سال‌های گذشته نشان می‌دهد میزان واردات ایران از جمهوری آذربایجان در سال 1387 حدود 240 میلیون دلار بوده که این میزان تا سال 90 به حدود 37 میلیون دلار و تا سال 97 به 21 میلیون دلار رسیده است. به‌عبارت دیگر، طی 11 سال اخیر صادرات کالاهای جمهوری آذربایجان به ایران 10 برابر کمتر شده است. البته همان‌طور که در ابتدای مباحث گفته شد، از آنجایی که اقتصاد و به‌ویژه ترکیب سبد صادراتی جمهوری آذربایجان «نفتی» است، شاید همین عامل موجب شده سهم کالاهای صادراتی این کشور در بازار ایران طی سال‌های اخیر کاسته شود و بر همین اساس با ترکیب مسلط نفت و بخش انرژی در سبد صادراتی جمهوری آذربایجان، می‌توان گفت اغلب اقلام صادراتی این کشور به بازار رژیم صهیونیستی نفت خام و مشتقات نفتی است.
از ضعف همکاری‌های بانکی تا انحصار در تجارت!
براساس آنچه در اسناد سازمان توسعه تجارت ایران آمده است، صدور خدمات فنی- مهندسی توسط شرکت‌های ایرانی به آذربایجان، ایجاد مرکز تجاری و مجتمع‌های مسکونی توسط شرکت‌های ایرانی در آذربایجان، انتقال انرژی ازجمله برق، ثبت و تاسیس شرکت‌های ایرانی در این کشور، کلنگ‌زنی احداث کارخانه ایران‌خودرو در باکو و کارخانه داروسازی در منطقه پیرالهی، راهاندازی قطار نخجوان- تبریز- مشهد سال 95، تشکیل اتاق مشترک بازرگانی و کنفدراسیون کارفرمایان آذربایجان، انعقاد قرارداد خرید 15 هزار تن فولاد از کارخانه فولاد یزد توسط شرکت باکواستیل، راهاندازی خط تولید سایت و انعقاد قرارداد همکاری مشترک و مشارکت 25 درصدی ایران‌خودرو در پروژه و عقد تفاهمنامه همکاری بین شرکت استارتاپ ایرانی آسان‌بار با شرکت آذری اویرتل در نمایشگاه باکوتل ازجمله اقدامات چند سال اخیر ایران و جمهوری آذربایجان برای گسترش روابط تجاری دوطرفه بوده است.
همچنین براساس اطلاعاتی که در وبسایت سازمان توسعه تجارت ایران درج شده، در حال حاضر از 22 رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف، جمهوری آذربایجان ازجمله کشورهایی است که ایران در این کشور رایزن اقتصادی دارد. اما در کنار این موارد، بررسی‌ها نشان می‌دهد در حوزه تجارت دوطرفه، کوهی از مسائل و مشکلات نیز برای توسعه مبادلات وجود دارند که ازجمله آنها می‌توان به انحصار واردات کالاهای ایرانی در دست افرادی خاص در جمهوری آذربایجان (براساس اسناد منتشرشده از سوی سازمان توسعه تجارت)، بالا بودن تعرفه‌های گمرکی در کشور آذربایجان و همکاری ضعیف بانکی بین دو کشور اشاره کرد.
رشد 90 درصدی ورود آذربایجانی‌ها به ایران
در کنار تجارت کالایی بین دو کشور، صادرات خدمات نیز نقش مهمی در گسترش مبادلات دوطرفه دارد. اگرچه در زمینه خدمات فنی و مهندسی و همچنین بخش ترانزیت آمار مستندی در دست نیست، اما آمارهای حوزه گردشگری بسیار نکات قابل‌تاملی دارد، به‌طوری‌‌که بررسی آمارهای گردشگری نشان می‌دهد وزارت گردشگری ایران نشان می‌دهد تعداد گردشگران آذربایجانی واردشده به کشورمان در سال 95 حدود 981 هزار نفر بوده که این تعداد در سال 96 به 960 هزار نفر و در سال 97 به 1.8 میلیون نفر رسیده است.
بر این اساس در سال 97 گردشگران ورودی از جمهوری آذربایجان به ایران رشد 90 درصدی داشته و سهم گردشگران این کشور از کل 7.8 میلیون گردشگر واردشده به ایران حدود 24 درصد است. همچنین براساس گزارش کمیته دولتی آمار جمهوری آذربایجان در سال 2018 از حدود پنج‌میلیون آذربایجانی که به کشورهای خارجی مسافرت کرده‌اند، حدود 33 درصد آنان به ایران آمده‌اند.
به عقیده کارشناسان، دلیل افزایش سفر شهروندان جمهوری آذربایجان به ایران، افت ارزش پول ملی ایران در برابر ارزهای خارجی و افزایش قدرت خرید منات (واحد پول آذربایجان) در برابر ریال ایران است. از این منظر به عقیده فعالان گردشگری روی دیگر سکه این افزایش تعداد گردشگران جمهوری آذربایجان به ایران، سفرهای ورودی است که ازجمله خرید کالا توسط مرزنشینان، عبور پیله‌وران، رهگذرانی که به‌واسطه ایران از آذربایجان وارد نخجوان می‌شوند و... افزایش یافته باشد؛ کسانی که نمی‌توان به آنها عنوان «گردشگر» داد و کمک چندانی نیز به چرخیدن چرخ‌های صنعت گردشگری نمی‌کنند.
در این زمینه نیز کارشناسان می‌گویند حوزه گردشگری می‌گویند با یک‌سری سیاستگذاری‌ها می‌توان بخش اعظمی از این مسافران ورودی را به گردشگر تبدیل کرد. در کنار افزایش قابل‌توجه گردشگران ورودی از جمهوری آذربایجان به ایران، تعداد گردشگران ایرانی که در سه‌سال اخیر به این کشور رفته‌اند، از 301 هزار نفر در سال 95 به 349 هزار نفر در سال 96 و به 197 هزار نفر در سال 97 رسیده است. در موضوع کاهش تعداد گردشگران ایرانی که به جمهوری آذربایجان رفته‌اند نیز می‌توان گفت دلیل این امر، افت ارزش پول ملی در مقابل قدرت خرید منات (واحد پول آذربایجان) بوده است.
