تیغ کند نوسازی بافت‌های فرسوده
برنامه نوسازی بافت فرسوده کشور که سال ۱۳۸۵ ابلاغ شده و بنا بود در یک دوره ۱۰ ساله به پایان برسد، همچنان در حال اجراست.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، در سال ۱۳۹۷ شورای عالی شهرسازی و معماری، سند «شیوه‌نامه تعیین محلات و محدوده‌های هدف» را برای معرفی معیارها و تشخیص بافت‌های فرسوده تصویب و در آبان ۱۳۹۷ ابلاغ کرد که مبنای کار سازمان‌های متولی قرار گرفت. این سند، معیارهای متعددی از جمله خدمات اجتماعی، کیفیت زندگی، تاسیسات شهری، آلودگی محیط زیست و ... را برای تشخیص «ناکارآمدی» بافت و مداخله در آن مورد توجه قرار داده است.
نشست «برنامه ۱۰ساله نوسازی بافت‌های فرسوده» با حضور علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی، سیدامیر منصوری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و مهدی فاطمی، عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی قزوین و دبیر پنل، با هدف بررسی رویکرد و اولویت سازمان‌های متولی به نوسازی بافت‌های فرسوده در رفع فرسودگی یا ارتقای کیفیت زیست، در گالری نظرگاه بررسی شد.
این نشست با طرح این سوال از سوی دبیر پنل آغاز شد که «آیا اصولا نوسازی اقدامی زمانمند و مقطعی است؟»
علی بیت‌اللهی در پاسخ به این سوال گفت: «زمان، خصلت برنامه است اما زمان‌گذاری برای برنامه‌هایی در سطح شهر، مشارکت مردم را می‌طلبد. پایبندی به زمان برنامه، صرفا با امور عمرانی در ارتباط نیست، یک نهضت و نیازمند فرهنگ‌سازی است.»
او اضافه کرد: «در زمان احداث اتوبان امام علی (ع)، سازمان نوسازی برای مذاکره با مردم و واگذاری آپارتمان‌های ۱۵۰ متری در ازای اخذ زمین فعلی‌شان، با مشکل سکونت چندخانوار در یک واحد، ارتباط کسب‌وکار با محل زندگی و نتیجتا مخالفت ساکنان مواجه بود. بنابراین نگرش در این بافت‌ها، چندمولفه‌ای و چندسویه است که جز کالبد، موضوعات اجتماعی و میراثی را نیز در برمی‌گیرد.»
بیت‌اللهی تاب‌آوری را توانی تعریف کرد که در آن سیستم آسیب نبیند یا در صورت آسیب سریعا به کار برگردد. او یکی از المان‌های اصلی بافت فرسوده را ناپایداری و هدف را افزایش تاب‌آوری آن ذکر کرد و افزود: « از حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار پلاک مسکونی، نزدیک به ۲۵۰ هزار پلاک در بافت فرسوده قرار گرفته‌اند و از همین مقدار حدود ۶۵ درصد ناپایدارند. منطقه ۱۰، یکی از پرخطرترین مناطق تهران در زلزله است.»
مدیر بخش زلزله‌شناسی مهندسی مرکز تحقیقات وزارت راه خطرپذیری کاربری‌های غیرمسکونی در محدوده بافت فرسوده را نیز قابل توجه خواند و گفت: «مراکز عمومی که پذیرای جمعیت شناور هستند، مثل منطقه ۱۲ و محدوده بازار تهران که در روزهای تعطیل به طور متوسط ۳-۲ میلیون نفر جمعیت شناور دارد، ریسک بالایی در حوادث غیرمترقبه دارند. ریسک فصل مشترک خطر، آسیب‌پذیری و در معرض خطر قرار گرفتن است و کاهش هر یک از این عوامل، ریسک را کاهش داده است.» سید امیر منصوری در پاسخ به سوال نشست بیان کرد: «برنامه مسلما باید زمان داشته باشد. ما در زمان‌بندی برنامه قبلی اشتباه کردیم و گام اول در زمان‌بندی صحیح این است که برنامه درست باشد.»
او اضافه کرد: «از ابتدای پرداختن به بافت‌های فرسوده، در هر دوره مدیریتی، چند شاخص به شاخص‌های فرسودگی اضافه شده است. وسیع شدن ابعاد نوسازی بافت فرسوده، تیغ نوسازی را کندتر می‌کند. هر ریال از اعتبارات سازمان نوسازی که صرف چیزی جز نجات‌بخشی شود، نشانه حرکت این سازمان در مسیر انحرافی است. این ره که سازمان نوسازی می‌رود به ترکستان است.»
او در توصیف مسیر انحرافی گفت: «اگر معیار تشخیص ناپایداری باشد، 13هزار هکتار بافت فرسوده داریم. دو فاکتور ریزدانگی و نفوذناپذیری به آن اضافه شد، این مقدار به 3هزار و 268 هکتار کاهش یافت و این انحراف تا جایی پیش رفت که جمعی دانشگاهی، بدون تجربه اجرایی تا جایی که ممکن بود به معیارها شاخ و برگ دادند. این ادامه همان انحراف است. به عقیده من، ممنوع است که سازمان نوسازی به چیزی جز ناپایداری بنا بپردازد.»
آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده
در همین حال ایسنا در گزارشی نوشت: بافت‌های فرسوده شهری دارای مشکلات متعددی در زمینه‌های کالبدی، محیطی، اجتماعی و اقتصادی هستند که ساکنان در این‌گونه بافت‌ها را با مشکلاتی روبه‌رو می‌کنند. در موجودیت بافت‌های فرسوده و با توجه به رشد جمعیت و افزایش شهرنشینی وقوع حوادث طبیعی مثل زلزله می‌تواند خسارت و تلفات سنگینی را در چنین مکان‌هایی برجای گذارند. مخاطرات طبیعی از مهم‌ترین عوامل تخریبی سکونتگاه‌های انسانی شناخته شده‌اند که در این میان، زلزله مخرب‌ترین پدیده طبیعی بوده و به علت گستردگی قلمرو، کثرت وقوع و همچنین وسعت و شدت خساراتی که وارد می‌کند، یکی از شناخته شده‌ترین بلایای طبیعی جهان است؛ همچنین بسیاری از بلایای طبیعی در جهان در مناطق شهری اتفاق می‌افتد و هر ساله میلیون‌ها نفر را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
پژوهشی که در خصوص «ارزیابی آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده شهر کاشان ناشی از خطرات زلزله» توسط تیم پژوهشگران متشکل از یونس غلامی (استادیار گروه جغرافیا و طبیعت‌گردی)، محسن شاطریان (دانشیار گروه جغرافیا و طبیعت‌گردی) و احمد علی‌بیگی (دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا)، با محدوده مورد مطالعه شهر کاشان و بافت‌های فرسوده این شهر بر مبنای شاخص‌های شورای عالی شهرسازی و معماری ایران انجام شده، نشان می‌دهد: « شهر کاشان با داشتن ۷۵۴۳ هکتار بافت فرسوده که در مکان‌های مختلفی از شهر قرار دارند، بیشترین کاربری مسکونی با کیفیت پایین ابنیه، بافت‌های تاریخی، اراضی مخروبه، عمر زیاد ساختمان‌ها و معابر تنگ و باریک که در معرض آسیب‌پذیری بیشتر ناشی از زلزله نسبت به سایر مناطق شهری قرار دارند که در میان بافت‌های فرسوده، مرکز شهر با بیشترین و در پایین‌ترین درجه از آسیب‌پذیری قرار گرفته‌اند.»
در این پژوهش در ارتباط با شهر کاشان آمده است: «شهر کاشان که یکی از شهرهای تاریخی و قدیمی منطقه و ایران است، از بافت‌های فرسوده شهری زیادی برخوردار است و از جانب دیگر گسل قم که یکی از گسل‌های خطرناک محسوب می‌شود از قسمت جنوب شهر گذشته و قسمت اعظم شهر در رنج درجه یک زلزله قرار می‌گیرد. تاریخ گواه آن است که زمین‌لرزه‌های متعدد در طول تاریخ شهر کاشان را ویران و خسارات جبران‌ناپذیری به این شهر وارد کرده است که بیشتر آنها از قرن نهم الی قرن نوزدهم اتفاق رخ داده از جمله زلزله ۱۷۷۵ میلادی که به ویرانی ۶۰۰ خانه و کشتن هزار و 200 نفر منجر شده است و زلزله ۱۱۷۸ میلادی 8هزار نفر را به کام مرگ کشانده است.»
در این پژوهش یافته‌ها نشان می‌دهند: «رشد جمعیت و گسترش سکونتگاه‌ها روی نواحی پرمخاطره، اثر حادث طبیعی را در جوامع صنعتی و به ویژه کشورهای پیشرفته و جهان سوم افزایش داده است. از طرف دیگر اغلب شهر کشورهای در حال توسعه با مساله سکونتگاه‌های غیررسمی و بافت‌های فرسوده مواجه‌اند. شکل‌گیری و رشد این سکونتگاه‌ها به دلایلی از جمله ساخت و سازهای شتابان و خارج از عرف ساختمانی، از جمله مسائل تهدید‌کننده برای اجتماعات ساکن در آنها محسوب می‌شود.
امروزه، بافت‌های فرسوده شهری بنا به مشکلاتی مانند سرانه‌های خدماتی، نفوذ‌پذیری پایین به داخل بافت، وجود کاربری‌های ناسازگار، فقدان فضای سبز کافی، بدنه‌های فرسوده، کیفیت ضعیف بناها، ریزدانگی بناها، تراکم بالای جمعیت، فقر اجتماعی- فرهنگی، وجود آسیب‌های اجتماعی در بافت، آسیب‌های بیشتری ناشی از زلزله دریافت می‌کند که میزان تلفات انسانی و آسیب‌های کالبدی بیشتری در قبال دارد.»
در نتایج این پژوهش آمده است: «آسیب‌پذیری شهری در مقابل حوادث طبیعی مانند زمین‌لرزه تابعی از رفتارهای انسانی هست و پدیده‌ای است که همواره سکونتگاه‌های بشری را مورد تهدید قرار داده است و موجب آسیب‌پذیری آنها می‌شود. میزان آسیب‌پذیری شهری ناشی از زلزله در مناطق شهری با بافت فرسوده و تاریخی که از قدمت بیشتری برخوردار بوده از بافت کالبدی نامقاوم و کیفیت ابنیه پایین، مصالح کم‌دوام، عدم دسترسی به فضای باز، شبکه معابر تنگ و باریک، تراکم جمعیتی بالا و ... که از مشخصات عمده این بافت‌هایند، بیشتر است.»
