مکانیسم ماشه چیست؟ / آمریکا پس از نقض برجام می‌تواند اسنپ بک را فعال کند؟
با بالا گرفتن دوباره تنش‌ها در پرونده هسته‌ای ایران، موضوع مکانیسم ماشه بار دیگر در مرکز توجه قرار گرفته است؛ سازوکاری پیچیده اما تأثیرگذار که می‌تواند سرنوشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را دگرگون کند. در این گزارش، به بررسی ماهیت این مکانیزم، اختلاف‌نظرها درباره مشروعیت آن، و پیامدهای احتمالی فعال‌سازی‌اش می‌پردازیم.
به گزارش سرویس سیاسی اقتصادآنلاین، در روزهای اخیر، بحث فعال‌سازی مکانیسم ماشه بار دیگر به تیتر اول رسانه‌های داخلی و بین‌المللی بازگشته است؛ سازوکاری که بازتابی از اوج‌گیری تنش‌ها در پرونده هسته‌ای ایران است و می‌تواند پیامدهایی گسترده برای روابط بین‌الملل و اقتصاد ایران به همراه داشته باشد. اما این مکانیزم دقیقاً چیست و چه تبعاتی دارد؟ در ادامه به تشریح ماهیت، روند حقوقی، اختلاف‌نظرها و آثار آن می‌پردازیم.
خروج آمریکا و نقش اروپا در برجام؛ پرونده‌ای نیمه‌بسته
اگرچه بسیاری معتقدند مرگ برجام سال‌ها پیش، با خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸، اعلام شد، اما کشورهای اروپایی همچنان خود را متعهد به ماندن در چارچوب توافق می‌دانند. در همین زمینه، آلمان، فرانسه و بریتانیا که به‌عنوان تروئیکای اروپایی شناخته می‌شوند، بارها تأکید کرده‌اند که برای حفظ سازوکارهای دیپلماتیک، از جمله گفت‌وگو با ایران، تلاش می‌کنند.
در همین حال، در واکنش به تحولات اخیر، فردریش مرتس، صدراعظم آلمان، اعلام کرد که کشورش به همراه دو کشور اروپایی دیگر، درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به شورای امنیت ارائه داده‌اند. او گفته این درخواست روز سه‌شنبه، ۱۵ ژوئیه رسماً ارسال خواهد شد.
در مقابل، ایران به‌شدت هشدار داده است. عباس عراقچی، معاون پیشین وزیر امور خارجه، گفته: «اگر این مکانیسم فعال شود، به معنای پایان نقش اروپا در موضوع هسته‌ای ایران خواهد بود.»
مکانیسم ماشه به زبان ساده
مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism یکی از مهم‌ترین بندهای حقوقی و سیاسی توافق برجام است که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل نیز به‌صورت رسمی گنجانده شده است. این سازوکار به اعضای برجام اجازه می‌دهد که در صورت نقض توافق از سوی هر یک از طرف‌ها، تحریم‌های لغو شده توسط شورای امنیت را بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد، به حالت پیشین بازگردانند.
یعنی کافی‌ست یکی از طرفین مدعی شود ایران به تعهداتش پایبند نبوده تا روندی آغاز شود که نهایتاً می‌تواند به بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی پیش از برجام منجر شود.
آیا آمریکا می‌تواند از مکانیزم اسنپ بک استفاده کند؟
یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات، مشروعیت استفاده آمریکا از این سازوکار است. پس از خروج رسمی آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، واشنگتن همچنان اصرار دارد که به‌عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان اولیه در قطعنامه ۲۲۳۱، حق استفاده از مکانیزم ماشه را دارد. اما ایران و سایر طرف‌های برجام این ادعا را رد می‌کنند و معتقدند که آمریکا با خروج خود، جایگاه حقوقی بهره‌مندی از این سازوکار را از دست داده است.
مراحل فعال‌سازی مکانیزم ماشه
فعال‌سازی این مکانیزم یک روند چندمرحله‌ای دارد:
شکایت در کمیسیون مشترک برجام: یکی از طرفین برجام ادعای نقض را در کمیسیون مطرح می‌کند.
ارجاع به سطوح بالاتر: در صورت عدم توافق، موضوع به وزرای خارجه و سپس هیئت داوری می‌رسد.
ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل: در صورت باقی ماندن اختلاف، شاکی می‌تواند مسئله را به شورای امنیت ارجاع دهد.
شمارش معکوس ۳۰ روزه برای فعال سازی اسنپ بک
اگر طی ۳۰ روز شورای امنیت قطعنامه جدیدی برای تمدید تعلیق تحریم‌ها تصویب نکند، تحریم‌های گذشته به‌طور خودکار بازمی‌گردند. نکته کلیدی اینجاست که برای بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی‌گیری نیست؛ برعکس، باید قطعنامه‌ای برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها تصویب شود، که می‌تواند به‌راحتی توسط یکی از اعضای دائم شورای امنیت وتو گردد. همین موضوع، نقطه قوت مهم مکانیزم ماشه برای کشورهای پیگیر آن است.
نقاط قوت و ضعف مکانیزم ماشه
نقطه قوت برای شاکی: نیازی به اجماع جهانی نیست؛ یک کشور می‌تواند به تنهایی روند بازگشت تحریم‌ها را آغاز و به نتیجه برساند.
نقطه ضعف کلی: سوءاستفاده سیاسی از این سازوکار می‌تواند اصل توافقات چندجانبه را زیر سؤال ببرد و اعتماد به دیپلماسی بین‌المللی را کاهش دهد.
پیامدهای اقتصادی و سیاسی فعال‌سازی مکانیسم ماشه
بازگشت تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌های شدید بانکی، نفتی، کشتیرانی و مالی دوباره به ایران تحمیل خواهد شد.
فرار شرکت‌های خارجی: شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی از ترس تبعات همکاری با ایران، پروژه‌ها را ترک می‌کنند.
افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش ریال: حتی انتشار خبر احتمال فعال‌سازی، می‌تواند بازار ارز را با شوک مواجه کند.
افزایش فشار سیاسی داخلی: بازگشت تحریم‌ها فشار اقتصادی را افزایش داده و ممکن است باعث بی‌ثباتی نسبی در تصمیم‌گیری‌های داخلی شود.
بازگشت به نقطه صفر؟
در حالی که ایران و طرف‌های اروپایی همچنان بر حفظ مسیر دیپلماسی تأکید دارند، تحولات اخیر نشان می‌دهد که برجام اکنون در بحرانی‌ترین موقعیت خود قرار گرفته است. فعال‌سازی مکانیزم ماشه نه تنها به معنی پایان رسمی این توافق است، بلکه ورود به دوره‌ای از انزوای دیپلماتیک و فشار اقتصادی حداکثری نیز خواهد بود. چنانچه هشدار عباس عراقچی به واقعیت بپیوندد، اروپا ممکن است نقش تاریخی خود در مذاکرات هسته‌ای ایران را برای همیشه از دست بدهد.
