هشدار سیلابی به دستگاه‌های دولتی
آیا زمستان امسال و بهار سال آینده دوباره ایران میزبان سیلاب‌های شدید و ویرانگر خواهد بود که اوایل امسال زندگی بسیاری از مردم کشور را به مخاطره انداخت؟ چشم‌اندازهای هواشناسی چه می‌گویند؟
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این احتمال امسال هم وجود دارد. اما هنوز در حد احتمال است و باید برای کاهش هزینه‌های ناشی از وقوع این سیلاب‌ها خودمان را آماده کنیم؛ تا بحرانی دیگر گریبان کشور را نگیرد.
کارشناسان می‌گویند که اگر آمادگی لازم چه از لحاظ پیش‌بینی‌ها و آماده‌سازی بستر جغرافیایی طبیعت و چه از لحاظ امدادرسانی، بیمه داشته باشیم، می‌توانیم هزینه‌های وارده به کشور و جان مردم را به‌حداقل ممکن برسانیم.
در این باره رضا مکنون، عضو هیأت علمی دانشکده عمران دانشگاه صنعتی امیرکبیر هشدار می‌دهد: «تغییرات اقلیم در نتیجه افزایش گرمای کره زمین مخاطراتی به همراه دارد که در قالب تغییرات حدی خودنمایی می‌کند. یعنی سیل از یک‌طرف وبارش‌های زیر 10 میلیمتر در طرف دیگر. با این تغییرات نمی‌توان مقابله کرد، بلکه باید آماده و سازگار شد. این خطرات هر لحظه ایران را تهدید می‌کند و راه سازگاری و کاهش هزینه‌های ناشی از آن توجه به اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای است.»
مکنون، ادامه می‌دهد: «تغییرات اقلیم خصوصاً برای ایران پیچیده‌تر شده و بارش کم (خشکی) و بارش‌های شدید (سیل) بیشتر شده است.باید با این شرایط سازگار شد. بررسی دقیق سیلاب‌های اخیر در ابعاد مکانی، زمانی، کاربردی، خسارات، امداد‌رسانی‌ها تا برگشت مردم به زندگی عادی، می‌تواند راهنمایی دقیقی برای اصلاح آیین‌نامه، جبران ضعف‌ها و کاهش خسارات باشد. اما زمان محدود است و باید هر لحظه را غنیمت شمرد.»
چند روزی است که سال آبی 98-97 تمام و سال آبی 99-98 شروع شده است. در سال گذشته ارتفاع بارشی که ثبت شد، 342 میلیمتر بود که در قیاس با آمار بلندمدت، رشد 37 درصدی و نسبت به سال گذشته رشد 100 درصدی داشت. 27 درصد از این بارش‌ها فقط سهم فروردین ماه بود که در 50 سال اخیر بی‌سابقه است. در همین حال سال آبی 97-96 یکی از خشک‌ترین سال‌های نیم قرن اخیر و در جایگاه سوم از نظر خشکی بود. این اقلیمی است که با آن مواجه هستیم و هر لحظه باید برای خشکسالی شدید یا سال تر آماده باشیم. سیلاب که بهار امسال وسعت آن در ایران به مراتب از بزرگترین بلایای طبیعی در امریکا بیشتر بود، یک تهدید جدی است.
«آماده‌باش»ها
از وزارت کشور و وزارت نیرو گرفته تا وزارت راه و مسکن، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان هواشناسی همگی چند ماهی است که درگیر بررسی شرایط و اقدامات کوتاه‌مدت برای مقابله با سیلاب‌های احتمالی هستند.
وزارت نیرو می‌گوید که بنابر پیش‌بینی سازمان هواشناسی، پاییز امسال نرمال خواهد بود، یعنی نزولات جوی معدل متوسط ۳۰ ساله است و این را نمی‌توان لزوماً به معنی ترسالی تلقی کرد اما برنامه بازنگری در میزان آب قابل دسترس را در دستور کار داریم و برای کاهش خسارت سیلاب‌های احتمالی نیز دست به کار شده‌ایم.
سازمان هواشناسی دقت پیش‌بینی‌ها و اعلام اخطارها را بیشتر کرده است. وزارت جهاد کشاورزی به‌دنبال تقویت آبخیزداری است و وزارت راه و مسکن در حال ایجاد قوانینی برای افزایش ایمنی و استحکام سازه‌هاست.
اما در میان این نهادها کار وزارت کشور و مجموعه مدیریت بحران به‌عنوان متولی اصلی پیچیده‌تر است. بخشی از کارها بواسطه نهادهای مربوطه انجام شده و بخشی نیز در حال انجام است.
درهمین حال، به نظر می‌رسد که مردم هم باید از هم اینک هوشیارانه رفتار کنند و سازه‌های مسکونی‌شان در مسیر رودخانه‌ها احداث نشده باشد.
یک طرح ضروری
هر حادثه‌ای نشان دهنده خلأهای ما در مقابل حوادث طبیعی است و باید درس گرفت و خسارات را برای نوبت‌های بعدی کمتر کرد.
در این باره اشکان فرخ‌نیا، مدیرگروه آب‌های سطحی پژوهشکده منابع آب مؤسسه تحقیقات آب، در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما می‌گوید: «رویکرد دنیا، مدیریت یکپارچه سیلاب است. در دنیا تمام روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای را ترکیب می‌کنند تا خسارت سیلاب را به حداقل برسانند. ما نیز به این نگاه نیاز داریم. امیدواریم مجموعه مدیریت بحران نیز که این طرح کاهش خسارت‌پذیری از سیلاب را آغاز کرده، به نتیجه نهایی و اجرا برسد و مانند گذشته متوقف نشود.»
در سازگاری با سیل چند نکته باید رعایت شود. نخست اینکه ما نمی‌توانیم خسارت‌های سیلاب را به صفر برسانیم. بویژه برای سیلاب‌هایی نظیر آنچه در خوزستان اتفاق افتاد و دوره بازگشتی 500 ساله داشت. اما می‌توانیم با یک مدیریت بهم پیوسته این خسارات را کاهش دهیم که در قالب طرح جامع کاهش خطرپذیری سیلاب تعریف می‌شود. در این طرح سه بازه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تعریف می‌شود.
در کوتاه مدت برنامه‌ریزی برای تخصیص بهینه منابع آب سدها، لایروبی و مهندسی رودخانه‌ها، آزادسازی حریم و بستر و پاکسازی مسیر رودخانه‌ها و آموزش به مردم باید مدنظر مسئولان قرار گیرد. در این خصوص شنیده می‌شود که هوشیاری دستگاه‌های مربوطه بیشتر شده و اقداماتی در دست اجراست.
اما در میان مدت و بلندمدت باید کارهای اصولی‌تر و ترکیب روش‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای شود. احداث سدهای تأخیری کوچک، اصلاح سازه‌های تقاطعی و اقداماتی از این دست باید به منظور کاهش خطرپذیری سیلاب در دستور کار قرار گیرد. برنامه‌های واکنش فوری و نقشه‌های خطرپذیری، نقشه فرار و استقرار نیز از مواردی است که باید تهیه شود.
این اقدامات در کوتاه‌مدت قابل اجرا نیست اما تا سه سال دیگر در صورت تأمین منابع مالی می‌توانیم به نقطه امن‌تری از امروز برسیم. باید سیل را مانند خشکسالی جدی گرفت.
اقلیم در مدار تغییرات حدی
سحر تاج‌بخش
رئیس سازمان هواشناسی کشور
گرمایش جهانی و افزایش دمای جو زمین که شامل حال ایران نیز می‌شود، منشأ پدیده‌هایی است که از آن با عنوان تغییرات حدی یاد می‌کنیم. این پدیده‌ها خود را در قالب رعد و برق‌های شدید، ترسالی‌ها و خشکسالی‌ها و سیلاب نشان می‌دهند. بخصوص سیلاب که در تمام دنیا در حال افزایش وقوع است.
پدیده‌های حاصل از تغییر اقلیم را با به روز‌ترین تجهیزات و رادار‌ها هم نمی‌توان زودتر از 10 تا 15 روز پیش‌بینی کرد. لذا راه مقابله مقطعی وجود ندارد و راه حل عبور کم خطر از آنها ایجاد سازگاری و تلاش برای کاهش آثار آن بر زندگی مردم است. پیش‌بینی‌های هواشناسی نیز به این موضوع کمک می‌کند. کما اینکه اگر پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی در سیلاب‌های اخیر نبود، جان جمعیت زیادی از مردم ساکن مناطق سیل زده به خطر می‌افتاد.
در پیش‌بینی‌های بلند مدت حتی در مراکز بزرگ پیش‌بینی هواشناسی دنیا، دقتی در حدود 70 درصد دارد و با توجه به اینکه بر اساس رگولاتورهای قانونمند جلو می‌رود، نمی‌توان چندان تغییرات اقلیمی را در آنها پیش‌بینی کرد.
اما نظر به این نکته ضروری است که پیش‌بینی‌های هواشناسی تنها راه مقابله با سیلاب نیست. 11 عامل دیگر در دست دستگاه‌های مرتبط با مدیریت منابع آب کشور است. اگر این موارد رعایت نشوند، پیش‌بینی‌ها نیز نمی‌توانند خطرات سیلاب را کاهش دهند. هیدروگرافی حوضه، دبی جریان، نفودپذیری خاک و شیب زمین از جمله این 11 عامل هستند. کما اینکه تجربه نشان می‌دهد، یک بارش 15 میلیمتری در استانی مانند اصفهان می‌تواند منجر به سیلاب شود اما 300 میلیمتر بارش در استانی نظیر گیلان خطرناک نخواهد بود و سیلی ایجاد نمی‌کند.
با این حال، با توجه به افزایش دما در کره زمین بویژه خاورمیانه و افزایش احتمال وقوع تغییرات حدی، اکنون ما با حساسیت زیادی روی پیش‌بینی‌ها کار می‌کنیم و با دقت در حال بررسی شرایط هستیم که اگر پدیده سیلاب قریب الوقوع بود، اخطاریه‌ها و اطلاعیه‌ها را به سازمان‌ها و نهادهای مربوطه ارسال کنیم. در این میان تجهیزات یکی از مسائل کلیدی در پیش‌بینی پدیده‌های کوچک مقیاس و حدی است. برای افزایش دقت پیش‌بینی‌ها بویژه به‌صورت نقطه‌ای نیاز به تجهیزات هواشناسی کشور به روزتر، نیروی انسانی متخصص و رادارهای بیشتری داریم. دولت قول‌های مساعدی در زمینه تخصیص اعتبار به این منظور داده است که امیدواریم منابع آن امسال تأمین شود. حتی ما می‌توانیم مانند کشورهای بزرگ دنیا، مراکز و بخش‌هایی برای تجاری‌سازی تجهیزات ایجاد کنیم و برآورد کنیم که با تجهیزات هواشناسی و تشخیص بهتر پدیده‌ها چقدر توانسته‌ایم جلوی خسارت‌ها را بگیریم. البته هدف نهایی سازگار‌تر شدن با تغییرات اقلیمی و کاهش خسارات است.
آبخیزداری برای مقابله
ابوالقاسم حسین‌پور
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها
ایران کشوری سیل خیز است و ماهیت بارندگی‌ها ایجاب می‌کند برای امسال هم پیش‌بینی مناسب برای مقابله با سیلاب را انجام دهیم. برای پیشگیری از تشدید خسارت سیل، بهره‌برداری از ظرفیت سیلاب در جهت رفع مشکلات خشکسالی و توسعه طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری به‌همین منظور در دستور کار قرار گرفته است.
برای کنترل سیلاب طرح‌های کوتاه مدت و بلند مدت اجرا می‌شود که طرح‌های کوتاه مدت شامل با اجرای آبخیزداری و آبخوانداری در یک‌ونیم میلیون هکتار از عرصه‌های کشور با اعتباری معادل یک هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان برنامه‌ریزی شده است. این طرح هزار حوزه آبخیز را در برمی‌گیرد که بخشی از آن در 6 ماه نخست سال عملیاتی شده است و تا پایان سال کل پروژه تکمیل می‌شود. در بارش‌های پاییزی آبگیری اول طرح‌های آبخیزداری که به اتمام رسیده را خواهیم داشت.
برای اجرای آبخیزداری و آبخوانداری شاخص‌های 10 گانه‌ای وجود دارد که سیل خیزی، کم آبی، فرسایش خاک، شاخص جمعیت از جمله مهم‌ترین شاخص‌های 10 گانه است. تمام استان‌های کشور که 90 درصد شهرها را شامل می‌شود، تحت پوشش طرح جدید آبخیزداری قرار می‌گیرد. پروژه‌های بخش سیلاب ویژه آبخوانداری است که بیشتر به‌دنبال جذب باران، جذب سیلاب و نفوذ به درون زمین است. اجرای طرح‌های جذب سیلاب، موجب احیای عرصه‌های طبیعی و پایداری آب و جمعیت را به‌دنبال دارد. همچنین پروژه‌های چندمنظوره مدیریت جامع حوزه آبخیز برای حفظ پوشش گیاهی، حفظ آب و خاک، پیشگیری و کاهش خسارات سیل همچون کاهش سرعت سیل و مواد محموله همراه آن، پایداری سیستم‌های طبیعی و کاهش تبعات منفی بلایای طبیعی و افزایش توان محیطی برای مقابله با خشکسالی و کم آبی است. طرح‌های بلندمت آبخیزداری و آبخوانداری برای مقابله با سیلاب طرح‌های در افق اجرایی 5 تا 10 سال است. همچنین امکان افزایش سطح آبخیز تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در صورت افزایش اعتبار از دیگر منابع همچون منابع پیشگیری از سیل و مشارکت‌های مردمی وجود دارد.
فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری باید در 125 میلیون هکتار از سطح کشور انجام شود. اما تاکنون 27 میلیون هکتار مشمول مطالعه و اجرای این فعالیت‌ها قرار گرفته است. این فعالیت‌ها به شکل پراکنده در بالادست، روستاها، اراضی زراعی بالای چشمه‌ها، قنات‌ها و... انجام شده است. 98 میلیون هکتار دیگر نیازمند اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری است.
لایروبی در بیش از 200 نقطه
سیف‌الله آقابیگی
مدیرکل دفتر مدیریت بحران و پدافندغیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران
در طول نیم قرن اخیر، سیلاب از جهت ایراد خسارت به زیرساخت‌های کشور مقام اول را در بین تمام حوادث به خود اختصاص داده است. از این‌رو باید توجه بیشتری به این موضوع شود. در این زمینه تمام دستگاه‌های اجرایی مسئولند. چراکه موضوع سیلاب تک بعدی نیست و مشارکت چند ضلعی متشکل از دستگاه‌های مختلف ملی و استانی را می‌طلبد. توفیق در مدیریت سیلاب نیاز به انسجام بیشتر و کار جمعی دارد. پیش‌بینی شده که امسال، بارش‌های پاییزی نرمال باشد و در برخی مناطق بیشتر از نرمال شاهد بارش‌ها خواهیم بود. البته این پیش‌بینی است اما منطق حکم می‌کند که آماده باشیم.
این سؤال مطرح می‌شود که وزارت نیرو در میان این دستگاه‌ها چه اقداماتی برای مدیریت سیلاب انجام داده است؟ این اقدامات در سه بخش قبل از وقوع بحران، هنگام و بعد از فروکش کردن آن تقسیم شده است:
1.در وهله اول تلاش شده که از تجربه سیلاب‌های اخیر به‌عنوان یک آموخته مستند‌سازی شود، تا بدانیم در کدام بخش‌ها ضعف داریم و باید بیشتر تمرکز و فعالیت کنیم.
2.در بدنه وزارت نیرو نیز جلسات انسجام بخشی برگزار شد تا در قالب جلسات ستادهای ملی فرماندهی و پشتیبانی مدیریت سیلاب، اقدامات همه جانبه‌ای انجام شود.
3.همزمان با اقدامات سازمان هواشناسی به منظور توسعه مدل‌های پیش‌بینی هوا، وزارت نیرو نیز نسبت به ارتقا و به روزآوری و توسعه مدل‌های بارش و رواناب که تا حدود زیادی متفاوت با صرف پیش‌بینی است، اقدام کرد. این مدل‌ها کمک می‌کند تا مواجهه با سیلاب آسان‌تر شود.
4.مدیریت مخازن سدها نیز نکته مهم دیگری است که روی آن کار می‌شود. سدها نقش حائز اهمیتی در مهار و کنترل و تضعیف سیلاب دارند و برنامه‌ریزی برای حجم ورودی و خروجی آنها نقش حداکثری در مدیریت سیلاب دارد.
5. علاوه بر آمادگی برای مدیریت مخازن، نکته مهم دیگر فراهم‌سازی بستر مناسب در پایین دست سدها برای عبور ایمن سیلاب است. رفع تجاوزها و تصرف‌ها، سازه‌های غیراصولی در رودخانه‌ها و مجاری انتقال آب در نیمه نخست امسال با جدیت بیشتری انجام شده است. وزارت نیرو در این چند ماه به صاحبان تأسیسات و ابنیه در مناطق جمعیتی و غیر جمعیتی موضوع را انتقال داده است تا نسبت به اصلاح و بهسازی اقدام کنند.
6.در بحث رفع نقاط حادثه خیز کار جدی بوده و لایروبی در بیش از 200 نقطه انجام شده است. تاکنون بیش از 115 کیلومتر لایروبی و تعمیق و تعریض بستر صورت گرفته است. البته لایروبی در برخی از بخش‌ها پاسخگو نیست.
7.در برخی از مناطق لازم است دایک (دیواره‌ها و سیل بند ها) ایجاد شود و این کار در حال انجام است. در 100 نقطه کشور ایجاد و مقاوم‌سازی و افزایش ارتفاع دایک و سیل انجام شده است و عموماً در استان‌هایی این موضوع دنبال شد که سیلاب در آنها رخ داد. مهم‌ترین آنها خوزستان بود. به اضافه استان‌هایی که حادثه چندانی نداشتیم اما احتمال می‌رود که در سیلاب‌های احتمالی حادثه رخ دهد.
8.آمادگی تجهیزات مورد نیاز سدها و لوازم کنترل جریان موضوع دیگری است که پیگیری می‌شود. ما بایستی از هر لحاظ آماده باشیم. به روزآوری و تعمیرات در بخش‌هایی که نیاز بود، خوشبختانه انجام شده است.
9. بانک اطلاعات ماشین آلات، پمپ‌ها و لوازم و امکانات بالقوه نیز به روزآوری شده که اگر حادثه‌ای اتفاق افتاد در کوتاه‌ترین زمان برای حل بحران اقدام کنیم.
10. در برخی از مناطق مانند خوزستان اقدامات اصلاحی مدل‌های هیدرولیکی و کالیبره کردن تجهیزات در حال پیگیری است. بازسازی 300 ایستگاه هیدرومتری آسیب دیده در دستور کار قرار دارد. تا اطلاع ما از میزان جریان رودخانه دقیق باشد. نقشه‌های به روز از مناطق حادثه خیز نیز تهیه شده است.
11.حفظ هوشیاری مسأله دیگری است که احساس می‌شود سطح آن با آموزش‌ها و بخشنامه‌ها و ابلاغیه‌ها اکنون به حداکثر رسیده است. سیلاب نیاز به توجه و هوشیاری بالاتری دارد. یعنی در کوتاه‌ترین زمان باید اقدامات مدیریتی را انجام دهیم.
خطر در بهار 99
محمد شکرچی زاده
رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
دستورالعمل‌های مرتبط با سازه‌های زیربنایی که به مسائل هیدرولیک، هیدرولوژیک و بارندگی مربوط می‌شود با توجه به تجارب گذشته در حال بازنگری است. این اقدام با هماهنگی بخش‌های مختلف آغاز شده است.
این دستورالعمل‌ها شامل آیین نامه جامع طراحی سازه‌های زیربنایی مانند راه، پل، تونل‌ها برای وقوع سیل است که اگر اجرای آن به نحو مناسب و طراحی و نگهداری هم مطلوب باشد، برای مقابله با سیلاب‌های احتمالی مؤثر خواهد بود. همچنین یکپارچه‌سازی آیین‌نامه‌های موجود و تدوین جدید آن در حال انجام است که مرکز تحقیقات پیشنهاد داده و مقدمات آن را فراهم کرده است. در برخی از دستورالعمل‌ها ضعف‌هایی وجود دارد که باید برطرف شوند و دردست بازنگری قرار دارند. اگر دستورالعمل‌هایی که برای طراحی و نگهداری وجود دارد رعایت می‌شد حداکثر یک سوم خسارات سیل کاهش پیدا می‌کرد. نتایج حاصل از سیلاب‌ها نشان داده که دلیل اصلی خسارات سیل اخیر یکی بی‌سابقه بودن سیل و دیگری رعایت نشدن ضوابط، استانداردها و آیین نامه‌هایی بوده که وجود دارد.
برای دوره بازگشت سیلاب هم برنامه‌ای در نظر گرفته‌ایم. با توجه به ابعاد سیلاب امسال به‌نظر می‌رسد باید دوره بازگشت را افزایش دهیم. هرچه دوره بازگشت بزرگ‌تر باشد ابعاد سازه‌ها هم بزرگ‌تر و دبی آب بیشتر می‌شود. این موضوعی است که مطرح کرده‌ایم اما هنوز به اعداد دقیق و روشنی نرسیده‌ایم. دوره بازگشت سیلاب حتماً افزایش پیدا می‌کند و دبی ورودی آب هم بیشتر می‌شود. طراحی‌های حال حاضر برای دوره بازگشت سیلاب 25 ساله انجام می‌شود که عدد خیلی بزرگی نیست. امسال در برخی مناطق لرستان اندازه‌گیری دبی‌ها نشان داد دوره بازگشت سیلاب 100 سال بوده است. بنابراین مطالعات مهندسی نشان می‌دهد باید تغییراتی در طراحی‌های سازه‌ای برای وقوع سیل داشته باشیم که در دستور کار است. در مورد استحکام ساختمان‌ها نیز، گزارش بنیاد مسکن نشان می‌دهد اقدامات مؤثر با سرعت خوبی انجام شده است. 90 درصد تعمیرات ساختمان‌ها به پایان رسیده و تخریب‌های جاده‌ای بازسازی شده است.
همکاری میان بخشی برای کنترل سیلاب در حال انجام است و مراکز مختلف گزارشات را در اختیار هم قرار می‌دهند هر‌چند حوزه کاری متفاوت است.
لایروبی رودخانه‌ها از برنامه‌های مهم برای مقابله با سیلاب است. اگر لایروبی انجام نگیرد با کاهش دبی رودخانه‌ها، سطح مقطع رودخانه برای جریان دادن آب کاهش و سرعت آب افزایش پیدا می‌کند و در نتیجه رودخانه سیلابی می‌شود.
برداشت غیرمجاز از بستر رودخانه عامل مهمی در ایجادجریان‌های گردابی در رودخانه و تغییر اکولوژی رودخانه است. پیشنهادهای مشخصی به سازمان برنامه و بودجه و مجلس شورای اسلامی ارائه شده است تا خسارت سیلاب در دوره‌های بعد کمتر باشد. سیلاب اخیر 34هزار میلیارد تومان خسارت داشت و تاکنون 15 هزار میلیارد تومان برای رفع خسارت پرداخت شده است.
اگر برنامه‌ها اجرا شود قطعاً خسارت‌ها کمتر خواهد بود.
سازمان جهانی هواشناسی پیش‌بینی کرده در فروردین 99 احتمال خطر سیلاب 4 برابر افزایش پیدا می‌کند. تغییر اقلیم، شرایط جغرافیایی و منطقه‌ای فلات ایران، پیش‌بینی‌های احتمالی وقوع سیلاب را افزایش داده است. در این شرایط انجام نشدن طرح‌های آبخیزداری دقیق و بجا، ساخت و ساز در مسیر رودخانه‌ها و نبود سازه‌های مورد نیاز، خطر سیلاب را تشدید می‌کند.
