عبور ایران از تحریم‌های علمی

 این سردبیر مجله نیچر در بخش قبلی نوشته خود با اشاره به پیشرفت‌های ایران می‌نویسد: «تعالی علمی در ایران درحال بازسازی دوباره است و ایرانیان می‌دانند چه کسانی هستند و از سابقه تمدن و علمی‌شان به‌خوبی آگاه هستند. رهبر معنوی ایران[مقام معظم رهبری] به مردم کشورش فرمان داده است در همه ابعاد دانش کار کنند و مطالبات علمی داشته باشند که این مطالبات موجب پیشرفت علمی کشور ایران است و مدلش یک مدل درون‌زا است.»

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از فرهیختگان، هرچند صحبت از تحریم‌های آمریکا علیه ایران مساله جدیدی نیست، اما بررسی تحریم‌های آمریکا در 40 سال اخیر همواره مورد بحث بوده است. از طرفی آمریکا در این سال‌ها تلاش کرده هدف خود از تحریم‌ها را نه مردم بلکه سیاستمداران کشور اعلام کند، اما نحوه تحریم‌های آمریکا نشان داده هدف از تحریم‌ها نه سیاستمداران بلکه مردم ایران است؛ برای مثال 22 دی‌ماه 1390 یک مقام امنیتی عالی‌رتبه دولت اوباما تحریم علیه ایران را به‌مثابه مبنایی برای تشدید نارضایتی عمومی اعلام می‌کند. از طرفی دیگر آمریکا در این سال‌ها تلاش‌های مختلفی جهت ایجاد نارضایتی مردمی ایجاد کرده است که نمود بارز آن را می‌توان در تحریم‌های دارویی ایران دانست. از طرفی دیگر موضوعی که می‌تواند تحریم‌های آمریکا را با مشکلاتی مواجه کند، پیشرفت‌های ایران در زمینه صنعت و علم است. همین موضوع باعث شده- چنانکه گفته شد- توجه سیاستگذاران آمریکایی به سمت تحریم‌های علمی ایران کشیده شود؛ تحریم‌هایی که می‌تواند درصورت موفق بودن، ایرانیان را با مشکلات متعددی ازجمله توسعه و پیشرفت مواجه کند.

  ماجرای تحریم‌های آمریکا علیه ایران

مهرماه 1389 بود که خبر لغو آزمون تافل در ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا منتشر شد. آزمون تافل که یکی از معتبرترین معیارهای سنجش زبان انگلیسی در دنیاست، اولین هشداری بود که غرب سعی کرد با نشان دادن چراغ قرمز در ایران خطر تحریم‌های علمی را به ایران گوشزد کرده و از این طریق موجب تغییر در سیاست‌های ایران شود. همین موضوع باعث شد سایت دویچه‌وله از این ماجرا به‌عنوان «زنگ خطر» یاد کند و بنویسد: «کارشناسان می‌گویند لغو برگزاری آزمون تافل در ایران زنگ خطری برای شروع تحریم‌های علمی ایران است.» هرچند بهانه این تحریم علمی، تحریم بانک‌های ایرانی بود، اما آغاز ماجرای تحریم‌های علمی در سال‌های بعد به صورت واضح‌تر و در زمان ریاست‌جمهوری اوباما دیده شد. اردیبهشت‌ماه سال 92 مجله Science Insider  که معمولا اخبار و سیاست‌های علمی را منتشر و تجزیه و تحلیل می‌کند، طی مقاله‌ای به قلم الیوت مارشال مدعی شد که از ژورنال‌های علمی خواسته شده به تحریم‌های آمریکا علیه ایران بپیوندند. مردادماه همان سال گروه انتشاراتی تیلور و فرانسیس (Taylor & Francis)  که یکی از ناشران شناخته‌شده و مهم مجلات و کتب علمی است، از مجلات زیرمجموعه خود خواست ضمن رعایت مقررات تحریمی ایران که از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا وضع شده، از انتشار مقالات ایرانی خودداری کنند. تاکید فراوان آمریکایی‌ها به تحریم‌های علمی ایران در این سال‌ها درحالی بود که به ادعای آمریکایی‌ها تحریم‌ها هوشمندانه بوده و تنها بخش‌های نظامی و هسته‌ای کشور را هدف گرفته است، دروغی بیش نیست و هدف اصلی آنها جلوگیری از پیشرفت ایران در عرصه‌های علمی و فناوری و به‌تبع آن پیشرفت‌هایی است که ایران می‌توانست در ذیل توسعه علمی دست یابد. البته ماجرای تحریم‌های علمی تنها محدود به مجلات علمی نبود و حتی به تحریم دانشگاه‌های کشور نیز کشیده شد. منصور غلامی، وزیر علوم کشور در بهمن‌ماه 97 با اشاره به تحریم دو دانشگاه برتر کشور نوشت: «متاسفانه برخی دانشگاه‌های داخلی کشور از سوی کشورهای خارجی تحریم شده‌اند.» او دلیل این تحریم‌ها را دستاوردهای خوب این دانشگاه‌ها در زمینه‌های علمی دانسته و می‌گوید: «هر دانشگاه داخلی ایران که در زمینه فیزیک هسته‌ای فعالیت کرده یا مقالاتی را چاپ کرده باشد که نشان از یک دستاورد خوب علمی باشد، به دلیل سوءظنی که مقامات این کشورها به فعالیت‌های هسته‌ای ایران دارند، آن  را در لیست تحریم‌های بین‌المللی قرار داده‌اند. درحال حاضر دو دانشگاه صنعتی‌شریف و شهید بهشتی به دلیل همین سوءظن مورد تحریم خارجی قرار گرفته‌اند.» البته آمریکا در سال‌های اخیر مقابله با پیشرفت‌های علمی کشور را به مقابله با دانشمندان ایرانی نیز کشیده که می‌توان یکی از نمودهای بارز آن را دستگیری مسعود سلیمانی، دانشمند هماتولوژیست ایرانی که برای تحقیقات به آمریکا رفته است و اکنون حدود 18 ماه در بازداشت آمریکایی‌ها به سر می‌برد، دانست.

  سیاه‌نمایی نیچر پس از 14 سال

نشریه علمی نیچر اخیرا مجددا در نگاهی دوباره به وضعیت علمی ایران این‌بار ترجیح می‌دهد با سیاه‌نمایی از وضعیت علمی نتایج گزارشی را که 14 سال پیش علیه ایران منتشر کرده است، برای سیاستگذاران آمریکایی به نمایش بگذارد. نیچر در این گزارش با اشاره به همکاری کشورهای اروپایی با آمریکا از زبان وزیر علوم مدعی می‌شود با این همکاری «محققان از سفر به کشورهای خارجی و شرکت در کنفرانس‌های علمی منع شده‌اند و همکاری‌های پژوهشی فعال میان آمریکا و ایران نیز به حالت تعلیق درآمده است.» نشریه نیچر نیز به فراتر بودن تحریم‌های آمریکایی ازجمله بخش سلامت و آموزش اشاره کرده و پرهام حبیب‌زاده در مصاحبه‌ای که با این نشریه داشته، می‌گوید: «تحریم‌های اعمال‌شده بر ایران، بخش‌هایی چون سلامت، تحقیقات و آموزش را تحت‌تاثیر قرار داده است که تصور نمی‌کردیم جزء اهداف آمریکا باشد.» این نشریه در بخشی دیگر سراغ مصادیق تحریم‌های علمی ایران رفته و از قول یک دانشمند ایرانی می‌نویسد:‌ «درحال حاضر، هزینه خرید شناساگرها و تجهیزات به‌ویژه تجهیزاتی که از خارج از کشور خریداری می‌شوند، برای محققان تقریبا بیش از چهار برابر زمان قبل از تحریم‌ها شده است.»

  همراهی اروپا با تحریم‌های آمریکا

در این میان همراهی اروپا در تحریم‌های آمریکا نکته بارزی است که نشریه نیچر بارها به آن اشاره کرده است. گلن شوویتزر، مدیر آکادمی برنامه‌های اروپای مرکزی و اوراسیا در گفت‌وگو با مجله nature می‌گوید: «آخرین پروژه‌ای که انجام شد، به ورکشاپ مشترکی برمی‌گردد که در سال 2017 در ایتالیا برگزار شد که به دلیل تحریم‌ها و عدم‌همکاری ایتالیا، نیمه‌کاره رها شده است.» نیچر با اشاره به ناتوانی اروپا در عدم‌پیروی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران، اروپا را بر سر دو راهی دیده و می‌نویسد: «شرکت‌های تحت سلطه اتحادیه اروپا با یک مشکل روبه‌رو شده‌اند؛ آنها در دوراهی انتخاب میان نقض قوانین اتحادیه اروپا و شکستن تحریم‌های آمریکا سردرگم مانده‌اند.» همچنانکه اروپا در یک سال و نیم اخیر و پس از خروج آمریکا از برجام توانسته است به تعهدات خود در زمینه‌های سیاسی رنگ عمل بپوشاند، عملکرد این اتحادیه در زمینه‌های علمی نیز بهتر از اقدامات سیاسی و اقتصادی آن نیست. همچنانکه مجله نیچر به آن اشاره کرده است اروپاییان این روزها در تعامل با دانشمندان ایرانی و آمریکایی ترجیح خود را بر آمریکایی‌ها گذاشته‌اند. درحالی که برخی مانند کیم داروک، سفیر انگلیس در آمریکا، عقب‌نشینی آمریکا را از برجام، نوعی خرابکاری دیپلماتیک عنوان کرده و آن را به دلایل شخصی و ایدئولوژیک دانسته‌اند‌، اما نتوانسته‌اند سیاستی جداگانه نسبت به سیاست‌های آمریکایی از خود نشان دهند.

  رشد علمی با وجود تحریم‌ها

نیچر که در مقاله اخیر خود تلاش کرده بود روند علمی ایران را به صورت منفی نشان داده و مشکلات درونی ایران را بزرگ‌نمایی کند، درمورد ایران می‌نویسد: «بعد از گذشت حدود یک سال از وضع تحریم‌های جدید از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، ایران با رکود اقتصادی، کاهش ارزش پول و تورم شدیدی روبه‌رو شده است.» و با اشاره به تحریم‌های علمی آمریکا می‌گوید: «این تحریم‌ها تا حدی پیش رفته‌ است که برنامه‌ریزی برای مطالعه روی یک تحقیق در هر رشته‌ علمی به نظر غیرممکن می‌رسد.» اما به نظر می‌رسد این‌بار نیچر هم اشتباه سیاستگذاران آمریکایی مبنی‌بر بزرگ‌نمایی مشکلات ایران را داشته است. درحالی نیچر در این مقاله از تاثیر تحریم‌های ایران می‌گوید که رشد علمی ایران در سال گذشته 11 برابر نرخ رشد میانگین جهانی بوده است. ایران حتی با وجود تحریم‌های علمی به‌خصوص در زمینه هسته‌ای در بهمن‌ماه 1390 از ساخت میله سوخت هسته‌ای ۲۰ درصد غنی‌شده و بارگذاری آن در رآکتور تحقیقاتی ۵۵ مگاواتی تهران خبر داد و همین موضوع سبب شد بریتیش پترولیوم در سال 2013 با معرفی ۲۹ کشور تولیدکننده انرژی هسته‌ای جهان، رتبه کشورمان را میان تولید‌کنندگان انرژی هسته‌ای 28 اعلام کند و ایران با افزایش سه برابری تولید انرژی هسته‌ای، هلند را در این زمینه پشت‌سر بگذارد. رشد علمی کشور در این سال‌ها روند صعودی خود را حفظ کرده است و حتی رتبه‌بندی‌های خارجی نیز نتوانسته‌اند پیشرفت‌های علمی ایران را نادیده بگیرند. برای مثال در سال 2012 تنها یک دانشگاه در رتبه‌بندی تایمز قرار داشت که این میزان در سال 2020 به 40 دانشگاه رسیده است. این پیشرفت‌ها را می‌توان در همان جملاتی که در ابتدای مقاله و از زبان نشریه نیچر که در سال 2005 منتشر شد، دید. مجله نیچر با اشاره به ایجاد مدل توسعه درون‌زا توسط ایران اشاره‌ای دقیق به این موضوع داشته است. هرچند روند توسعه علم روندی پویا و در تعامل با سایر کشورهاست، اما در شرایط امروز ایران این تلاش‌های درون‌زای کشور است که باعث شده با وجود تحریم‌های بین‌المللی شاهد رشد علمی کشور باشیم؛ رشدی که حتی با تحریم‌های مختلفی که از طرف کشورهایی مانند اروپا و آمریکا در زمینه‌های مختلف هسته‌ای و... اعمال می‌شود، شاهد آن هستیم.