کودکان؛ اولین قربانیان شکاف اقتصادی
سن کودکان کار کمتر از ۱۲ سال است: «جمعیت کودکان کار را ۵۸ درصد پسر و ۴۲ درصد دختر تشکیل می‌دهند که ۴۳ درصد آن‌ها در کشور‌های کم‌درآمد و تنها ۱.۳ درصد آن‌ها در کشور‌های پر‌درآمد زندگی می‌کنند.
به گزارش اقتصادآنلاین، اعتماد نوشت: 250میلیون کودک کار در جهان وجود دارند و سهم ایران از میزان کودکان شاغل به ۱۴ درصد می‌رسد. این یک جمله خلاصه‌ای بود از یک دغدغه جهانی و بومی که در نشست واکاوی پدیده کار کودک در ایران بیان شد. روز ۲۲ خرداد همزمان با روز جهانی مبارزه با کار کودک، فاطمه علمدار پژوهشگر و عضو هیات مدیره موسسه توانمندسازی مهر و ماه، فاطمه قاسم‌زاده رییس هیات‌مدیره شبکه یاری کودکان کار، روح‌الله نصرتی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و پیام روشن‌فکر، عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در این نشست حاضر شدند تا در روز آگاهی‌سازی جهانی نسبت به این پدیده صحبت کنند.
فاطمه علمدار، پژوهشگر و عضو هیات‌مدیره موسسه توانمندسازی مهر و ماه در این نشست ضمن یادآوری جمعیت ۲۵۰ میلیون نفری کودکان کار سراسر جهان به آمار ۱۴ درصدی کودک کار در ایران اشاره کرد و هدف از تشکیل شبکه یاری کودکان کار از سال ۸۲ تا به امروز را محو، کاهش و مبارزه با بدترین اشکال کار کودک دانست.
روح‌الله نصرتی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران ابتدا به رویکرد انسان‌شناختی این پدیده اشاره کرد و گفت: «هر گونه تحلیل از کار کودک بدون در نظر گرفتن فرهنگ و تغییرات یک جامعه قابل تحلیل نیست و باید با مناسبات جهان آن را بررسی کرد. کودک کار با کودک خیابان متفاوت است.»
نصرتی تفاوت این دو شیوه زندگی کودک کار را در زندگی کردن او با خانواده یا عدم آن دانست و در ادامه از کاهش تعداد کودکان کار در جهان از سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ خبر داد.» به گفته او سن کودکان کار کمتر از ۱۲ سال است: «جمعیت کودکان کار را ۵۸ درصد پسر و ۴۲ درصد دختر تشکیل می‌دهند که ۴۳ درصد آن‌ها در کشور‌های کم‌درآمد و تنها ۱.۳ درصد آن‌ها در کشور‌های پر‌درآمد زندگی می‌کنند.»
او در این بخش از سخنرانی خود به جدیت بحث کار کودک به مثابه کالا پرداخته و عنوان کرد: «قبل از این کار به عنوان بخشی از فرآیند جامعه‌پذیری و اجتماعی شدن کودکان اتفاق می‌افتاد و به عنوان عنصر آینده ساز به شمار می‌رفت. حتی در گذشته کودکان در ایران به تشویق خانواده نزد صاحبان حرفه‌ها، رسم استاد و شاگردی را می‌آموختند تا اینکه در سال ۷۳ کارآموزی در تعطیلات تابستان به سیستم آموزشی کشور اضافه شد.
اما انقلاب صنعتی با شکل‌گیری کارخانه‌ها و به کارگیری نیروی کار ارزان از بین کودکان، کار را به مثابه کالا تغییر داد و از سوی دیگر ارتش ذخیره بیکاران افزایش پیدا کرده و ارزش کارگر نیز پایین آمد.» نصرتی شکل‌گیری اندیشه‌های اقتصادی نئولیبرال را منجر به افزایش کار کودک دانست و افزود: «خانواده آنچنان درگیر مسائل اقتصادی می‌شد که به اجبار از همه ظرفیت‌های خود برای مبارزه با فقر استفاده می‌کرد.» او در پایان تاکید کرد: «اگر در سیاست‌های اقتصادی، اصلاح رخ ندهد و شکاف طبقاتی تمام نشود پدیده کار کودک همچنان ادامه خواهد داشت و کودک اولین قربانی این سیستم خواهد بود.»
پایدارترین اقدام نهادها: ۳۲ بار جمع‌آوری کودکان کار
فاطمه قاسم‌زاده، رییس هیات‌مدیره شبکه یاری کودکان کار هم در این نشست به اساسی بودن نقش دولت و سازمان‌های دولتی در حذف کار کودک به دلل در اختیار داشتن منابع مالی، قانونی و ساختار‌های اجتماعی اشاره کرده و گفت: «مشارکت‌های مردم هم در این زمینه موثر است، اما حتی در پیمان‌نامه حقوق کودک نیز مخاطب، دولت است.»
او مواد مربوط به منع کار کودک در این پیمان‌نامه و نقش دولت در آن را برشمرد: «ماده ۱۹- منع هر نوع بهره‌کشی از کودک، ماده ۳۲- مفهوم کلی کار کودک از نظر یونیسف که به اجباری بودن آن به علت نیاز خانواده اشاره می‌کند و سلامت جسمی و روانی او را آسیب می‌زند و وی از حقوق اساسی خود بی‌بهره می‌ماند. همچنین به ممنوعیت کلیه اشکال بهره‌کشی از کودک اشاره کرده و حداقل سن کار و مقررات مناسب برای آن را ترسیم می‌کند که سن کودک کمتر از ۱۸ سال است.»
قاسم‌زاده اقدام مشترک سازمان بهزیستی، شهرداری و نیروی انتظامی را که ۳۲ بار جمع‌آوری کودکان کار بوده را یادآور شد و گفت: «در حالی که تجارب بین‌المللی در این باره وجود دارد، اما باز هم این اقدام ۳۲ بار تکرار می‌شود در حالی که علاوه بر سرمایه مادی و زمانی، موجب بی‌اعتمادی کودکان و خانواده‌ها می‌شود. شاید اگر این سرمایه تاکنون جمع‌آوری شده بود به ساخت یک کارخانه یا تعاونی منجر می‌شد که والدین این کودکان در آن کار می‌کردند و کودک از چرخه کار خارج می‌شد.»
رییس شبکه یاری کودکان کار از قرنطینه‌هایی سخن گفت که برای کودکانی که از شهرستان‌ها به تهران می‌آیند یا اوراق هویت ندارند، استفاده می‌شود که زمان ماندن در آن‌ها (تا پیدا شدن هویت) ۲۳ روز است، اما به گفته او: «متاسفانه کودکان زیادی بالغ بر ماه‌ها و سال‌ها در این قرنطینه‌ها می‌مانند و همچنان تکلیف هویت آن‌ها نامعلوم می‌ماند.»
قاسم‌زاده در ادامه، بحث قابل توجه مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک را مطرح و تصریح کرد: «قرار بود مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک، جایگزین نهاد ملی نظارت و حمایت بر حقوق کودک باشد که در پیمان‌نامه حقوق کودک پیش‌بینی شده بود. اما از جمله ایرادات آن این است که زیر نظر دادگستری است، صرفا هماهنگ‌کننده بوده و اجرا‌کننده نیست.
اما مرجع ملی تنها جلساتی با حضور نمایندگان سازمان‌های غیردولتی برگزار کرده است که در این جلسات به علت محدودیت در اقدامات جدی توسط نمایندگان عملا نتیجه‌ای نداشت، زیرا دیگر نهادها حرف شنوی از این مرجع ندارند.»
قاسم‌زاده کمبود اقدامات آموزش و پرورش را مورد نقد قرار داد و اذعان کرد: «ما در مورد آموزش و پرورش اقدام و حمایت اندکی داریم و حتی هزینه امتحان تعیین سطح نیز تحت عنوان مشارکت مردمی از انجمن‌هایی که کودکان تحت حمایت آن‌ها هستند، دریافت می‌شود.
علاوه بر آن هنگام تهیه کتاب حتی آمار کودکان کار در نظر گرفته نمی‌شود و موقع توزیع کتاب‌های درسی با وجود تخصیص بودجه از سوی انجمن‌ها، با نبود کتاب مواجه می‌شویم در حالی که این، یک وظیفه از سوی آموزش پرورش است.»
به گفته او تاکنون پایدارترین اقدام نهاد‌های دولتی همان ۳۲ بار جمع‌آوری تکرار شونده کودکان کار بوده است: «البته بهزیستی سعی دارد با طرح دیگری این روش را تغییر دهد، اما متاسفانه نهاد‌های ما کودک کار را فقط کودک کار در خیابان می‌دانند در حالی که ما با انواع دیگر کار کودک نیز مواجه هستیم و کمبود نیروی متخصص از سوی آن‌ها باعث آزار خانواده‌ها و کودکان به ویژه در مواقع جمع‌آوری‌شان می‌شود.»
باور به حذف کار کودک
پیام روشن‌فکر، عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی هم در این برنامه موضوع برآوردی از کار کودک را مطرح کرد. او با اشاره به رویکرد حق محور که عده‌ای از افراد به پدیده کودک کار دارند، عنوان کرد: «این افراد عذر نداشتن آمار را به عنوان بهانه‌ای برای اقدام نکردن نمی‌پذیرند و در موضوع کودک کار و کارتن‌خواب‌ها و... که جمعیت‌های پنهان نام برده می‌شوند، برآورد جمعیت آن‌ها را با روش‌های مختلف اندازه‌گیری می‌کنند.»
او در ادامه سخنان خود باور به حذف کار کودک را متذکر شد و تصریح کرد: «عده‌ای این باور را یک آرمان متصور می‌شوند، اما بر اساس شواهد و اقدامات بین‌المللی صورت گرفته در بین ۸۸ کشور که بعضی از آن‌ها خیلی هم با ما متفاوت نیستند، می‌بینیم که وقتی عزم و برنامه درستی برای کاهش و حذف کار کودک شکل گرفته پس تحقق این باور کاملا ممکن است نمونه‌هایی از تجارب موفق در کشور‌هایی مثل اردن، ازبکستان و فیلیپین وجود دارد و ارقامی که در حوزه کودک کار با آن مواجهیم کاملا قابل مداخله است. اما صورت‌بندی و فهم ما از مساله با مواجهه ما با آن کاملا تاثیر دارد.»
این نشست روز چهارشنبه ۲۲ خرداد، با عنوان دنیای کودکان در ایران با حضور جمع کثیری از فعالان و مدیران حوزه کودکان کار و خیابان و به همت موسسه توانمندسازی مهر و ماه و شبکه یاری کودکان کار و با همراهی گروه روانشناسی اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران، انجمن انسان‌شناسی ایران و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سالن گفت‌وگوی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
