بازار نفت در ۲۰۱۸ به کدام سو می‌رود؟
تعیین عوامل موثر بر عرضه و تقاضای نفت و نهایتا قیمت تمام‌شده این محصول استراتژیک در اقتصاد دنیا، مساله بسیار پیچیده‌ای است.
سال ۲۰۱۸ ممکن است سالی پر حادثه برای صنعت نفت در دنیا باشد. ترک اقتصادهای بزرگی نظیر چین و هند برای تولید محصولات مختلف تقاضای مناسبی ایجاد خواهد کرد، اما تنش‌ها در بخش عرضه این محصول بین کشورهای عضو اوپک، کشورهای غیرعضو و مهم‌تر از آن ورود تکنولوژی نفت شیل به این صنعت و توسعه چشمگیر آن در تولید نفت و گاز می‌تواند قیمت این محصول را با تغییرات اساسی مواجه کند.
بازار نفت خام در دنیا در سال ۲۰۱۷ وضعیت به مراتب بهتری نسبت به زمان مشابه در سال ۲۰۱۶ تجربه کرد. میانگین قیمت نفت خام در دنیا به ۲/ ۵۰ دلار در بشکه رسید. در ۹ ماهه اول سال ۲۰۱۷ قیمت طلای سیاه رشد قابل‌توجه ۲۵ درصدی را نسبت به زمان مشابه در سال ۲۰۱۶ داشت. به گزارش دنیای اقتصاد، این افزایش قیمت در حالی اتفاق افتاد که در سال ۲۰۱۷ به‌طور کلی ۲۲ کشور عضو اوپک و غیر عضو آن، بر اساس توافقات انجام شده بین خودشان میزان تولید نفت خود را کاهش داده و از طرفی تقاضای آمریکا برای این ماده در این بازه زمانی افزایش یافت. اما در میانه سال ۲۰۱۷ مجموعه عوامل به سمتی حرکت کرد که تقاضای نفت خام در آمریکا با کاهش روبه‌رو شد. از یک‌طرف افزایش عرضه نفت خام توسط کشورهای لیبی و نیجریه از کشورهای عضو اوپک، از طرف دیگر موفقیت آمریکا در استخراج نفت شیل (تکنولوژی استخراج نفت و گاز از نوعی سنگ) بالطبع تقاضای این کشور برای این ماده را کاهش داد. به‌نظر می‌رسد پیشرفت آمریکا در تولید نفت شیل همچون اهرمی در مقاطع بحران‌های قیمتی به یاری اقتصاد این کشور آمده و کمبودهای مورد نیاز این کشور را در آینده رفع می‌کند.
سال ۲۰۱۷ را باید سال ناپدید شدن پدیده مازاد عرضه در بازار نفت خام نام‌گذاری کرد درحالی‌که در ۳ ماهه دوم این سال بازار کمبود عرضه‌ای قابل‌ملاحظه را تجربه کرد. کمبودی که از سال ۲۰۱۳ تاکنون بازار نفت با آن مواجه نشده بود. این پدیده تا حدی قدرت مانور کشورهای صادرکننده نفت خام و موثر بر تعاملات اقتصادی-سیاسی را افزایش داد. شاید توافق اعضای اوپک و کشورهای صادرکننده غیراوپک برای کاهش صادرات نفت نیز در همین راستا انجام شد. افزایش تقاضای جهانی در بازار کالا و خدمات، در کنار این تفاهم در این کشورها برای کم کردن عرضه کلی نفت در دنیا، آبستن افزایش قیمت نفت در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۷ شد. اما به‌نظر می‌رسد پیشرفت کشورها در تولید نفت شیل امکان افزایش قیمت ناگهانی و در سطح بالا را از بین برده است.
بانک جهانی با درنظر گرفتن جنبه‌‌های مختلف از تقاضای جهانی و روند نوسان آن در سال پیش‌رو، پیش‌بینی می‌کند در سال ۲۰۱۸ قیمت نفت خام تغییرات ناچیزی داشته باشد و از میانگین ۵۵ دلار به ازای هر بشکه به ۵۶ دلار به ازای هر بشکه افزایش یابد. در این میان به‌نظر می‌رسد بر خلاف تصورات، بیشترین عایدی در این صنعت نصیب کشوری غیر اوپکی می‌شود. با توجه به افزایش ظرفیت تولید نفت خام در دنیا و براساس پیش‌بینی‌ها، بازار نفت از فقدان عرضه نفت خام در برخی مقاطع سال ۲۰۱۸ مصون است و عرضه نفت به اندازه کافی برای جلوگیری از هرگونه نوسانی در این سال خواهد بود اما همین عرضه باثبات بیشترین عایدی ممکن را نصیب کشوری غیراوپکی یعنی ایالات‌متحده آمریکا به‌واسطه صادرات نفت شیل خواهد کرد.
تقاضا برای نفت در سال ۲۰۱۸
به‌طور کلی تقاضا برای نفت در بازه زمانی ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۶ به‌صورت میانگین در سه ماهه دوم هر سال ۳/ ۲ درصد رشد داشته است. در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) رشد تقاضایی نزدیک به ۲ درصد (یا به‌طور دقیق ۹/ ۱) را تجربه کرده‌اند. همواره آمریکا و اروپا بیشترین سهم را از این تقاضا به خود اختصاص داده‌اند (به‌طور خاص این تقاضا برای گازوئیل با مصرف موتورهای دیزلی و تامین گرما بوده است). اگرچه بررسی‌ها در ۱۰ فصل منتهی به سال ۲۰۱۸ حاکی از آن است که به‌غیر از جهش ناگهانی قیمت در سال ۲۰۱۵ تقاضا برای نفت در بین کشورهای عضو همکاری اقتصادی و توسعه رشدی متعادل داشته است، اما پیش‌بینی می‌شود در سال‌های پیش‌رو سرعت رشد تقاضا برای نفت کاهشی نسبی داشته باشد.
در تحلیل تقاضای نفت خام برای کشورهایی که عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نیستند باید آن را به دو بخش کلی تقسیم‌بندی کرد. اگرچه بررسی اکثر کشورهای این دسته نشان از هم‌حرکتی تقاضا در آنها با نرخ جهانی آن، یعنی نزدیک به ۲ درصد دارد اما کشوری مثل چین با داشتن تقاضایی برابر ۵ درصد یک عامل مهم در تشدید تقاضا در میان این کشورها است. قرار گرفتن این کشور در کورس رقابت جهانی اقتصاد، موجب شده تا کارشناسان این افزایش تقاضا را برای سال‌های آینده و به‌طور خاص سال ۲۰۱۸ نیز پیش‌بینی کنند.
در سال ۲۰۱۷ پیش‌بینی شد که تقاضا برای نفت رشدی ۶/ ۱ درصدی داشت که ۲/ ۱ آن مربوط به کشورهای عضو همکاری اقتصادی و توسعه بود و ۴/ ۰ آن مربوط به سایر کشورها. برای سال ۲۰۱۸ پیش‌بینی می‌شود تقاضا برای نفت رشدی ۴/ ۱ درصدی داشته باشد که حاکی از کاهش شیب تقاضا برای این محصول در دنیا است. مساله‌ای که می‌تواند برای کشورهای متکی به درآمدهای نفتی تامل‌برانگیز باشد. همچنین تقاضا برای نفت در کشورهای غیرعضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه ۳/ ۱ خواهد بود که با روند بلندمدت آن بر اساس پیش‌بینی‌های قبلی بانک جهانی تقریبا هم‌خوانی دارد. در این میان چین رشدی ۳/ ۰ درصدی را نسبت به گذشته تجربه خواهد کرد و کشورهای آسیایی دیگر ۶/ ۰ درصد تقاضای آنها برای طلای سیاه افزایش مقدار خواهد داشت. کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نیز رشدی ۱/ ۰ درصدی را تجربه خواهند کرد.
عرضه نفت و کاهش قدرت کشورهای عضو اوپک
همگام با رشد تقاضا برای نفت در بازارهای جهانی، عرضه آن نیز در سیستم اقتصادی دنیا به سمت تامین این تقاضا حرکت خواهد کرد. سال ۲۰۱۷ رشد عرضه این ماده به میزان ۴/ ۰ درصد مشابه مقدار آن با سال ۲۰۱۶ بود. اما در هر دو سال رشد عرضه نفت، از میانگین رشد سالانه بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ کمتر بوده است. در این میان کشورهای عضو اوپک رشد ۷/ ۰ درصدی داشته‌اند که از میزان تعیین شده برای آنها انحراف داشت. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۸ کشورهای غیر عضو اوپک، رشدی ۵/ ۱ درصدی خواهند داشت که سازگار با رشد تقاضای جهانی خواهد بود. براساس این آمار می‌توان استنباط کرد رفته‌رفته موقعیت استراتژیک کشورهای نفتی در تاثیرگذاری بر معادلات سیاسی و اقتصادی دنیا در حال کاهش است. گذار کشورهای صنعتی به سوی استفاده از تکنولوژی‌ها پیشرفته در تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر و سوخت پاک رفته‌رفته آثار خود را در تقاضای جهانی برای نفت بر جا می‌گذارد.
کاهش تقاضا موجب مازاد عرضه و افت قیمت جهانی نفت خواهد شد. از طرفی توانایی کشورهای غیر اوپک در تولید نفت، نوسانات احتمالی از کاهش صادرات نفت توسط اوپک را تا حد زیادی برطرف می‌کند. به بیان دیگر پدیده‌‌هایی نظیر تکنولوژی «نفت شیل» یا توانایی سایر کشورها که پیش‌تر نقش چندانی در این بازار نداشته و در حال حاضر قادر به تامین نیازهای نفتی خود هستند نظیر کانادا، همچون ضربه‌گیری در مقابل تهدیدات اوپک برای قیمت جهانی نفت خام عمل خواهد کرد. این امر به مثابه کاهش قدرت اقتصادی این کشورها در آینده اقتصادی دنیا است. شاید به‌تعبیری بتوان گفت روند کاهشی رشد تقاضا برای نفت، در حقیقت پیش‌بینی از آینده اقتصادی کشورهای متکی بر درآمدهای نفتی خواهد بود. این آمار و ارقام لزوم توجه به سرمایه‌گذاری در حوزه‌های غیرنفتی و تجهیز این کشورها به تکنولوژی روز دنیا را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
سراب نفتی اوپک در سال ۲۰۱۸
به‌نظر می‌رسد در سایه جنگ لیبی و تنش‌ها در منطقه دلتای نیجریه، که مانع از تامین مقدار کاهش یافته تولید نفت اوپک شده و میزان تولید آن را بیش از مقدار پیش‌بینی شده کاهش داده است، اوپک منتظر فرصت مناسبی برای افزایش درآمد خود در بازار پیش‌رو در سال ۲۰۱۸ است. به‌طور کلی پیش‌بین وضعیت آتی در بازار نفت و سهم عرضه کشورها از آن مساله پیچیده‌ای است اما اگر حوادثی مانند جنگ لیبی یا تنش‌های داخلی نیجریه موجب شود کشورهای غیر اوپک نتوانند کمبود عرضه در بازار جهانی را جبران کنند، کشورهای اوپک قدرت مانور مناسبی در بازار جهانی خواهند داشت. اما در این میان کشورهای غیر اوپک نیز از همین الان به فکر طراحی استراتژی مناسبی برای مقابله با این پدیده هستند.
نفت شیل در حقیقت عاملی مهم در برهم زدن معادلات پیشین در بازار جهانی نفت بود. در حال حاضر کشورهای مختلف در حال دستیابی به این تکنولوژی در تولید نفت و گاز هستند و رفته‌رفته تعداد آنها به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای در حال افزایش است. کانادا، غنا، قزاقستان و ایالات متحده آمریکا با استفاده از این رویه قادر به افزایش عرضه نفت تا ۵/ ۰ درصد تولیدات کل در سطح جهان هستند. در سال ۲۰۱۷ آمریکا سود مناسبی از صادرات نفت از این حوزه از آن خود کرد و در میان کشورهای جهان مقام نخست را به خود اختصاص داد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۸ کشورهای غیراوپک شامل ایالات متحده آمریکا که به‌تنهایی در تلاش است تا عرضه نفت خود را تا ۱/ ۱ درصد رشد دهد و سایر کشورها نظیر کانادا، برزیل، غنا، قزاقستان و جمهوری کنگو رشدی ۵/ ۱ درصدی در عرضه کل محصولات نفتی در بازار جهانی را رقم زنند. یکی دیگر از کانال‌هایی که نفت شیل می‌تواند موجب تضعیف جایگاه نفت خام کشورهای اوپک در بازار جهانی شود و موقعیت اقتصادی آنها را در آینده دستخوش تغییرات اساسی کند، توانایی تولید محصولات نفتی در قیمت‌های پایین است.
اگرچه همه کشورهای صادرکننده نفت در تلاشند تا قیمت نفت که ماده ضروری در صنعت به حساب می‌آید را بالا برده و عایدی خود را از این کانال افزایش دهند؛ اما ظهور نفت شیل موجب تغییرات ساختاری در این نگرش شده است. نفت شیل این قدرت را دارد تا در مواقع لزوم در رقابت با سایر کشورها قیمت نفت را کاهش دهد. این کاهش قیمت به‌واسطه توانایی این تکنولوژی در کاهش هزینه تمام شده استخراج نفت است. پیشرفت در استخراج نفت شیل با سرعت بالا در حال اتفاق افتادن است. تولیدات این حوزه از ۳۰۰ بشکه در سال ۲۰۰۳ به ۱۲۰۰ بشکه در روز افزایش یافته است. علاوه‌بر این توسعه دانش در این رشته امکان ردیابی سریع‌تر نقاط جدید، استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته که با حفاری کم‌عمق نیز توانایی دسترسی به منابع بزرگ را فراهم می‌کند افزایش بهره‌وری نیروی کار در طول زمان و... را فراهم کرده است. پیشرفت این کشورها در حوزه تولیدات نفت شیل به مثابه افزایش شکاف بین کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه وابسته به نفت خواهد بود.
قیمت نفت در سال ۲۰۱۸
پیش‌بینی قیمت نفت در سال ۲۰۱۸ کار دشواری است زیرا ازجمله عوامل مهم در تعیین قیمت نفت بروز شوک‌های جهانی در تعاملات کشورها با یکدیگر است. اگرچه آمار حاکی از آن است که قیمت کلی نفت در سال ۲۰۱۸ با سه دلار افزایش به میزان ۵۶ دلار به ازای هر بشکه خواهد رسید اما این پیش‌بینی با در نظر گرفتن بحران‌های ونزوئلا، نیجریه، کردستان عراق و جنگ لیبی است. علاوه‌بر این تولید نفت شیل نیز با سرعت بالا در حال اتصال به بدنه بازار جهانی نفت و تثبیت جایگاه خود در این بازار است. پربیراه نیست اگر بگوییم احتمال بروز تغییر در این عوامل در سطح بالایی است. هم عوامل قابل کنترل نظیر توانایی افزایش نفت شیل و هم عوامل غیرکنترلی مانند کاهش تنش در کشورهای صادرکننده نفت می‌توانند این افزایش قیمت را به کاهش قیمت بدل کنند.
