دیپلماسی آب، قطعه گمشده پازل موافقت‌نامه چابهار
فاز یک بندر شهید بهشتی چابهار ذیل موافقت‌نامه تأسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی بین دولت‌های جمهوری اسلامی ایران، جمهوری اسلامی افغانستان و جمهوری هند (موافقت‌نامه چابهار) آن‌قدر برای ایران و دو کشور همسایه اهمیت دارد که فقط ١٢روز پس از تصویب آن در مجلس شورای اسلامی با ١٦٣ رأی موافق، یک رأی مخالف و دو رأی ممتنع از مجموع ٢٠٠ نماینده حاضر در جلسه، قرار است هفته آتی از سوی حسن روحانی، رئیس‌جمهوری، با حضور بسیاری از مقامات عالی‌رتبه داخلی و بین‌المللی افتتاح شود.
به گزارش اقتصادآنلاین، شکوفه حبیب‌زاده در شرق نوشت: این توافق‌نامه که مشتمل بر یک مقدمه و ١٥ماده است، در ماده سه بر اهدافی نظیر ایجاد دالان حمل‌ونقل قابل اعتماد به‌منظور حمل‌ونقل و گذر روان کالا و مسافر از طریق بندر چابهار بین جمهوری اسلامی ایران، جمهوری اسلامی افغانستان و جمهوری هند تأکید می‌کند. چابهار که از دیرباز به‌واسطه قابلیت ارتباطی خود در منطقه به‌عنوان «دروازه ملل» شناخته می‌شود و چشم بسیاری از کشورهای قَدر برای همکاری در آغاز فعالیت، به‌دنبال آن بود، به سبب قابلیت بالای خود در زمان جنگ تحمیلی توانست بسیاری از مواد مورد نیاز کشور را تأمین کند بدون آنکه حتی مورد یک حمله هوایی قرار گیرد. موقعیت استراتژیک این منطقه، چنان است که افغانستان، از چابهار به‌عنوان بهترین فرصت برای رهایی از وابستگی به پاکستان یاد می‌کند.
کاهش وابستگی افغانستان به پاکستان
عبدالله، رئیس هیئت اجرایی کشور افغانستان، چندی پیش (٢٤ آبان ٩٦)، اعلام کرد با راه‌اندازی کامل بندر چابهار، وابستگی این کشور به پاکستان در ترانزیت کالا از هند به این کشور از بین خواهد رفت. بندر چابهار در استان سیستان و بلوچستان ایران و در جنوب شرقی این کشور قرار دارد. این بندر از منطقه خلیج فارس خارج است و ازاین‌رو دسترسی به آن برای کشورهایی مانند هند بسیار آسان‌تر از دسترسی به بنادر خلیج فارس است. رئیس هیئت اجرائی افغانستان در این راستا گفته است: «درحال‌حاضر بخش زیادی از کالاهای صادراتی کشور هند به افغانستان از طریق کشور پاکستان و از مسیر بندر کراچی انجام می‌شود. ازاین‌رو دو کشور سال‌هاست که برای یافتن مسیر جایگزین قابل اطمینان و کاهش وابستگی به کشور پاکستان در حال بررسی مسیرهای موجود هستند. مسیر بندر چابهار می‌تواند یک مسیر مناسب برای این مهم باشد و وابستگی افغانستان به پاکستان را به‌کلی از بین ببرد».موافقت‌نامه موسوم به چابهار در حالی در سوم خرداد ١٣٩٥ با حضور رؤسای جمهور ایران، افغانستان و نخست‌وزیر هند در تهران امضا شد که ایران نتوانست به‌خوبی از فرصت در اختیار قرار داده شده به افغانستان در مقابل ایجاد تعهد برای این کشور به‌منظور افزایش حقابه ایران، استفاده کند. این نکته البته گویا فقط از سوی ایران این‌چنین مغفول مانده، زیرا درست پس از امضای این قرارداد، اشرف غنی (رئیس‌جمهور افغانستان) و مودی (نخست‌وزیر هند) مستقیما از تهران به کابل سفر کردند و سد سلما را که با هزینه تقریبی ٣٠٠ میلیون دلاری هند ساخته شده است، در بالادست ایران و روی رودخانه هریرود افتتاح کردند.
توافق‌نامه چابهار فرصت ازدست‌رفته دیپلماسی آب شرق ایران
به گفته کارشناسان، سد سلما که به سد دوستی هند و افغانستان تغییر نام داده شد، در بالادست رودخانه هریرود و در بالادست سد دوستی ایران و ترکمنستان ساخته شده که از زمان شروع آب‌گیری آن مشکلاتی بسیار جدی برای تأمین آب شمال شرق کشور به‌ویژه شهر مشهد ایجاد شده است. بدون شک، آب‌گیری و افتتاح این سد اثرات نامطلوب بسیاری، هم از منظر امنیت آبی و هم محیط زیستی در شرق کشور ایجاد خواهد کرد. طبق قوانین و حقوق بین‌المللی آب، کشور ایران و به‌ویژه شهر مشهد دارای حقابه از رودخانه هریرود است.
علاوه بر سد سلما، دولت افغانستان از سال ٢٠١٣ ساخت سد «پاشدان» در یکی از سرشاخه‌های رودخانه هریرود و در بالادست شهر هرات را آغاز کرده است. افغانستان یکی از کشورهای پرآب منطقه است که تمام رودخانه‌های اصلی آن از این کشور خارج می‌شود و بیش از ٩٠ درصد از آب‌های سطحی این کشور با کشورهای همسایه پایین‌دست آن مشترک است. بین همسایگان افغانستان، این کشور فقط با ایران و آن هم بر سر رودخانه هیرمند قرارداد بین‌المللی آبی دارد، ازاین‌رو متأسفانه هیچ قرارداد و معاهده‌ای بر سر بهره‌برداری از رودخانه هریرود بین افغانستان و دو کشور همسایه پایین‌دست - ایران و ترکمنستان- وجود ندارد و افغانستان نیز در عمل مایل به مذاکره بر سر بهره‌برداری از این رودخانه نیست. ایران و ترکمنستان همواره به ساخت این سدها به‌دلیل اثرات سوء بر پایین‌دست اعتراض داشته‌اند و همیشه خواهان حقابه طبیعی خود از آن بوده‌اند. از سوی دیگر، کشور هند نیز برای دستیابی به منافع سیاسی و اقتصادی خود و به‌ویژه مقابله با پاکستان، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در افغانستان به‌ویژه در حوزه سدسازی در این کشور انجام داده است، ازاین‌رو تحلیل امنیت آبی شرق کشور که بخش عمده آن به افغانستان وابسته است، مسئله پیچیده‌ای است که نیازمند «دیپلماسی آبی» قوی در این زمینه است.
با توجه به مشکلات جدی کشور در حوزه آب در شرق کشور به‌ویژه منطقه سیستان و خراسان، سیاست‌هایی مانند «راه» در برابر «آب» یا «تسهیل دسترسی به بندرها» و «تجارت اقتصادی» در برابر «آب» از راهکارها و گزینه‌های پیش‌ِروی کشور در عرصه دیپلماسی آب برای حل مشکلات آبی شرق کشور است. امید است مدیران و سیاست‌گذاران کشور از این فرصت همکاری که دو کشور هند و افغانستان به‌شدت به آن وابسته‌اند، بیشترین بهره را برای دسترسی و بهره‌وری پایدار از منابع مشترک آب طبق قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی آب ببرند.
سود بالای تجاری هندوستان از چابهار
هرچند انعقاد این قرارداد و به‌تبع آن، افتتاح فاز نخست بندر شهید بهشتی، ایران را تبدیل به قطب ترانزیت منطقه خواهد کرد، اما به نظر می‌رسد این موقعیت چنان برای هند و افغانستان دارای اهمیت بود که حتی در شرایطی‌که در قراردادهای BOT کشور فاینانسور (در اینجا هند ١٥٠میلیارد دلار فاینانس در اختیار ایران قرار می‌دهد) می‌تواند ١٥درصد تسهیلات را از کشور خود تأمین کند، هندوستان از این امتیاز خود درمی‌گذرد. این در حالی است که از سوی مقامات ایران، از این به‌ظاهر امتیاز‌گیری در قرارداد با هندی‌ها برای توسعه بندر شهید بهشتی، به‌عنوان یکی از بهترین مدل‌های قرارداد خارجی در کشور یاد می‌شود. به گفته مدیرکل سازمان بنادر و دریانوردی سیستان‌وبلوچستان، در این قرارداد، محل تأمین تجهیزات را ایران مشخص می‌کند، اما در دیگر قراردادهای BOT آن کشور می‌تواند ١٥درصد تسهیلات را از کشور خود تأمین کند.
نکته قابل‌توجه آن است که رئیس اداره مطالعات و سیاست‌گذاری در دهلی‌نو به الجزیره گفته امضای سند بندر چابهار یک راه اقتصادی استراتژیک برای هند به شمار می‌رود تا این کشور بتواند صادراتش را از طریق هند به بازارهای افغانستان و کشورهای آسیای میانه انتقال دهد. این در حالی است که پیش از این به‌خاطر اختلافات بین هند و پاکستان، دهلی‌نو به بازارهای افغانستان و آسیای‌میانه دسترسی نداشت.
با وجود این مشکل، ماده ١٢ این موافقت‌نامه به موضوع «الحاق» اشاره می‌کند. بنا بر این ماده: «١. این موافقت‌نامه برای الحاق هر کشوری، مفتوح است.
٢. هر کشوری که قصد الحاق به این موافقت‌نامه را داشته باشد، کشور امین اسناد و دبیرخانه را از قصد خود برای الحاق به‌صورت کتبی آگاه خواهد کرد. ٣. الحاق کشور درخواست‌کننده منوط به موافقت تمامی طرف‌های موسس است». همچنین ماده ١٣ این موافقت‌نامه جمهوری اسلامی ایران را امین اسناد و محل استقرار دبیرخانه دائمی این موافقت‌نامه می‌شناسد. برهمین‌اساس به نظر می‌رسد بهترین اقدامی که در این راستا پیش از عملیاتی‌شدن جدی این همکاری مطرح است، پیگیری جدی وزارت امور خارجه برای الحاق موضوع حقابه ایران از هریرود و الزام افغانستان و هند بر رعایت قوانین بین‌المللی برای دسترسی کشور پایین‌دست (ایران) به آب‌های مشترک خواهد بود.
٩٠ درصد حجم تجارت افغانستان از طریق بندر شهیدبهشتی چابهار
امیرحسین اسماعیلی، مجری طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار می‌گوید: در مطالعات اولیه این پروژه، بناست پنج میلیون تن کالا در سال، بالغ بر ٩٠ درصد حجم تجارت افغانستان از طریق این بندر به این کشور منتقل شود. بنابراین حتی اگر این موافقت‌نامه امضا نمی‌شد، تجار افغانستانی علاقه‌مند بودند از این بندر استفاده کنند.
او با بیان اینکه بندر چابهار برای انتقال بار به افغانستان بسیار ایمن است، می‌گوید: تجار افغانستانی برخی کالاهای خود را از طریق بندر شهیدرجایی بندرعباس به افغانستان انتقال می‌دهند، درحالی‌که بندر شهیدبهشتی چابهار یک روز دریایی نزدیک‌تر از بندر شهیدرجایی است. با درنظرگرفتن اینکه انتقال بار از طریق کشتی‌های با ١٢هزارو ٥٠٠ تی‌ای‌یو (TEU) کانتینر باشد، هزینه انتقال بار از طریق بندر چابهار در هر کشتی ٢٠٠ هزار دلار پایین‌تر است.بااین‌حال به گفته این کارشناس، می‌توان در الحاقیه‌ای به این موافقت‌نامه که موجب تقویت روابط سه کشور می‌شود، موضوع آب‌های مرزی را نیز مدنظر قرار داد که این مسئله فراتر از وظایف سازمان بنادر و در مقوله حاکمیتی است، اما بهتر بود در این توافق‌نامه به این موضوع توجه می‌شد.در جریان بازدید خبرنگاران از فاز یک بندر شهیدبهشتی چابهار، مجری طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار با بیان اینکه سرعت کار در طرح توسعه بندر شهیدبهشتی در دولت یازدهم به دوونیم برابر رسید، گفت: ۳۰ میلیون دلار تجهیزات در بندر شهیدبهشتی چابهار نصب شده است. امیرحسین اسماعیلی با بیان اینکه بندر شهیدبهشتی ظرفیت رقابت با بنادر داخلی را دارد، گفت: با توجه به اینکه بندر چابهار در توسعه محور شرق بسیار تأثیرگذار است، برای توسعه آن مناقصه‌ای برگزار شد و شرکت هلندی رویال هاسکنیک طرح مطالعاتی توسعه بندر شهیدبهشتی در چابهار را با مشارکت شرکت‌های ایرانی انجام داد. او با بیان اینکه سال ۸۶ مناقصه بین‌المللی توسعه بندر شهیدبهشتی برگزار شد، گفت: قرارگاه خاتم‌الانبیا پتانسیل توسعه این طرح را داشت و برنده این مناقصه شد و ۳۴۱ میلیون دلار اعتبار برای اجرای این پروژه تعیین شد.مجری طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار با بیان اینکه بندر شهیدبهشتی
در حال حاضر قابلیت پهلوگیری کشتی‌های ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار تن را دارد، گفت: برای توسعه بندر شهیدبهشتی پنج فاز طراحی شده است که با مجموع این فازها ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر شهیدبهشتی به ۸۵ میلیون تن می‌رسد.او با اشاره به اتصال این بندر به راه‌آهن اظهار کرد: ۲۰ تا ۳۰ درصد از باری که وارد بندر شهیدبهشتی می‌شود باید با حمل‌ونقل ریلی جابه‌جا شود. او ادامه داد: درحال‌حاضر پروژه راه‌آهن زاهدان – چابهار ۲۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است که با اتصال ریل به بندر بار از این طریق ترانزیت می‌شود.
طلب قرارگاه خاتم‌الانبیا تصفیه شد
بهروز آقایی، مدیر کل سازمان بنادر و دریانوردی استان سیستان‌وبلوچستان با اشاره به ورود قرارگاه خاتم‌الانبیا به فاز یک بندر شهیدبهشتی در چابهار اظهار کرد: درحال‌حاضر هیچ بدهی‌ای به قرارگاه خاتم‌الانبیا نداریم و شاید در قسمت‌هایی به دلیل طولانی‌بودن قرارداد بین سازمان بنادر و قرارگاه، اسناد مالی در گردش وجود دارد اما هیچ صورت وضعیتی که پرداخت نکرده باشیم، نیست. تمام پرداخت‌ها به قرارگاه نقدی است و از اسناد خزانه استفاده نمی‌شود. او با اشاره به استقرار گمرک و تجهیزات گمرکی در بندر شهیدبهشتی اظهار کرد: تمام روند ورود و خروج کالا در بندر شهیدبهشتی و استان سیستان‌وبلوچستان از طریق گمرک ایران کنترل می‌شود و هیچ کالایی نیست که بدون نظارت گمرک از کشور خارج شود.
اولویت اپراتوری شهیدبهشتی با هندی‌هاست
مدیرکل سازمان بنادر و دریانوردی سیستان‌وبلوچستان با بیان اینکه در پایان طرح توسعه بندر شهیدبهشتی، ظرفیت این بندر به ٨٥ میلیون تن می‌رسد، گفت: اولویت اپراتوری در این بندر با سرمایه‌گذاران هندی است، اما اگر هندی‌ها تمایل نداشته باشند که قبل از ورود تمام تجهیزات اپراتور بندر شهید بهشتی باشند در این صورت اپراتور دیگری انتخاب می‌شود. آقایی با اشاره به میزان واردات کالاهای اساسی در کشور گفت: از سال ٩٤ تا ٩٦، ٤١ میلیون تن کالای اساسی وارد کشور شده است هرچند که شاید سهم بندر چابهار در این واردات زیاد نباشد اما در شرایط بحران بندر چابهار که تنها بندر اقیانوسیه کشور محسوب می‌شود می‌تواند سوپاپ اطمینان همه بنادر کشورمان محسوب شود.آقایی با اشاره به قرارداد با هندی‌ها برای توسعه بندر شهید بهشتی گفت: قرارداد با هندی‌ها برای توسعه بندر شهید بهشتی یکی از بهترین مدل‌های قرارداد خارجی در کشور است. درحالی‌که میزان سرمایه‌گذاری هندی‌ها ٨٥میلیون دلار و فاینانس ١٥٠میلیون دلاری است اما نکته بسیار مهم قرارداد، استفاده از فرصت جابه‌جایی بار بین سه کشور هند، افغانستان و روسیه است.
او در این‌باره توضیح داد: باری که بین هند، افغانستان و روسیه جابه‌جا می‌شود ١٦ میلیون تن است و با حضور هندی‌ها در پروژه توسعه بندر شهید بهشتی این بار از چابهار عبور می‌کند و به همین دلیل هندی‌ها را در توسعه بندر شهید بهشتی مشارکت دادیم. قرارداد با هندی‌ها ١٠ساله است اما سهم درآمد ایران نسبت به هندی‌ها در حوزه ترانزیت، ترانشیت و صادرات بیشتر است.
آقایی تأکید کرد: این قرارداد با هندی‌ها BOT منعقد شده و همه تجهیزات بندر شهید بهشتی پس از پایان ١٠ سال (پایان مدت قرارداد) تحت مالکیت جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.
