اقتصاد دیجیتال در کما/ چرا فاصله فناوری ما با رقبای منطقه‌ای هر روز بیشتر می‌شود؟

به گزارش اقتصاد آنلاین، زیرساخت‌های ابری و مراکز داده در ادبیات اقتصادی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های عمومی مدرن شناخته می‌شوند که نقشی مشابه زیرساخت‌های سنتی در رشد اقتصادی ایفا می‌کنند. در مدل‌های رشد درون‌زا در اقتصاد کلان، فناوری و بهره‌وری کل عوامل موتور اصلی رشد پایدار هستند و زیرساخت ابری با افزایش سرعت پردازش، دسترسی به داده و مقیاس‌پذیری، بهره‌وری کل عوامل اقتصاد را تقویت می‌کند. بر اساس نظریه‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات با کاهش هزینه‌های سرمایه‌ای و عملیاتی بنگاه‌ها، افزایش بهره‌وری و ایجاد ظرفیت‌های جدید تولید، به رشد اقتصادی کمک می‌کند. کلود با کاهش هزینه‌های ذخیره‌سازی، پردازش، ارتباطات و مدیریت اطلاعات، ساختار سازمانی بنگاه‌ها را چابک‌تر کرده و زمینه رشد استارت‌آپ‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال را فراهم می‌سازد. همچنین بر اساس نظریه «صرفه‌های ناشی از مقیاس در اقتصاد خرد»، مراکز داده با پردازش متمرکز هزینه تمام‌شده خدمات را کاهش می‌دهند. در چارچوب خوشه‌های اقتصادی پورتر (مدلی که توضیح می‌دهد صنایع مرتبط چگونه باعث تقویت همدیگر می‌شوند)، توسعه مراکز داده بستری برای ایجاد خوشه‌های نوآوری مانند فین‌تک، تجارت الکترونیک و هوش مصنوعی فراهم می‌کند. در نهایت، از دیدگاه رقابت‌پذیری ملی، کشور‌هایی که زیرساخت ابری قدرتمند دارند، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، صادرات خدمات دیجیتال و اشتغال فناورانه بیشتری را تجربه می‌کنند. بنابراین، مراکز داده و زیرساخت ابری یکی از پیشران‌های کلیدی رشد اقتصاد دیجیتال و عامل مهم ارتقای بهره‌وری و رقابت‌پذیری اقتصاد ملی هستند.

رشد انفجاری رایانش ابری در خاورمیانه

صنعت رایانش ابری در منطقه خاورمیانه و آفریقا در سال ۲۰۲۵ با ارزشی برابر ۵۳.۸۷ میلیارد دلار، چهارمین بازار بزرگ جهان محسوب می‌شود و انتظار می‌رود طی سال‌های آینده با سرعت قابل توجهی رشد کند. پیشرفت این منطقه عمدتاً ناشی از افزایش سرمایه‌گذاری کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس و ترکیه در فناوری‌های نوظهور است؛ فناوری‌هایی همچون شبکه ۵G، یادگیری ماشین (ML)، کلان‌داده (Big Data)، هوش مصنوعی (AI) و رایانش ابری.

اندازه بازار جهانی محاسبات ابری در سال ۲۰۲۴ برابر با ۶۷۶ میلیارد دلار بوده و انتظار می‌رود از ۷۸۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ به ۲۲۹۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۳۲ برسد؛ روندی که نشان‌دهنده نرخ رشد سالانه ۱۶ درصد طی دوره پیش‌بینی است. منطقه آمریکای شمالی در سال ۲۰۲۴ با سهم ۵۲ درصدی، بالاترین سهم را در بازار محاسبات ابری داشته است.

ایران؛ بازاری رو به رشد، اما با چالش‌های جدی در مسیر توسعه ذخیره سازی ابری

بازار ذخیره‌سازی ابری در ایران طی سال‌های اخیر روندی رو به رشد داشته است. گسترش داده‌های دیجیتال، رشد تجارت الکترونیک، افزایش استفاده از سامانه‌های داخلی، و توسعه دورکاری پس از همه‌گیری کرونا موجب شده سازمان‌ها بیش از گذشته به سمت سرویس‌های ابری حرکت کنند. یکی از مهم‌ترین عوامل این رشد، نیاز سازمان‌ها به مدیریت حجم عظیم داده و تضمین امنیت آنها است. خدمات ابری امکان مقیاس‌پذیری سریع، بازیابی اطلاعات، کاهش هزینه تجهیزات و مدیریت آسان را فراهم می‌کنند. در چنین شرایطی ارائه‌دهندگان خدمات ابری داخلی فرصت‌های قابل توجهی برای رشد و گسترش کسب کرده‌اند. با این حال، عدم حضور گسترده بازیگران بزرگ جهانی باعث شده توسعه بازار ایران بیشتر به توان داخلی وابسته باشد و محدودیت‌های تحریم، سرعت نوآوری و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته را کاهش دهد. توسعه مراکز داده و زیرساحت‌های ابری در ایران تا حدی تحت تأثیر تحریم‌های آمریکا و غرب قرار دارد که پیام ضدسرمایه‌گذاری به بخشی از فعالان اکوسیستم دیجیتال ارسال می‌کند. این مسئله برای استارت‌آپ‌های صادرات‌محور و پلتفرم‌های بین‌المللی ریسک بزرگی است.

امارات چگونه هاب داده منطقه شد؟

امارات بدون محدودیت سرمایه، تجهیزات و ریسک‌های بین المللی در مسیر تبدیل شدن به هاب ابری و داده‌ای منطقه است. امارات تقریباً تمام بازیگران اصلی کلاد (وب سرویس آمازون، گوگل و اوراکل) را روی خاک خود دارد. در امارات مراکز داده‌ای وجود دارد که توسط بازیگران مذکور اداره می‌شوند و این کشور را به «هاب داده» در منطقه تبدیل کرده‌اند. این سطح از سرمایه‌گذاری، امارات را در مسیر تبدیل شدن به یکی از هاب‌های جهانی پردازش و ذخیره‌سازی داده‌های هوش مصنوعی قرار داده است؛ مسیری که به‌طور طبیعی شرکت‌های نرم‌افزاری، استارت‌آپ‌ها و حتی سرمایه‌گذاری‌های خارجی را به این کشور جذب می‌کند.

تعرفه‌های برق پایدار و رقابتی، استاندارد‌های امنیتی بین‌المللی و سرمایه‌گذاری گسترده روی پردازش هوش مصنوعی، امارات را چند گام جلوتر از رقبای منطقه‌ای قرار داده است. امارات همان چیزی را فراهم کرده که سرمایه‌گذار می‌خواهد؛ پیش‌بینی‌پذیری، امنیت و زیرساخت قدرتمند؛ بنابراین می‌توان موفقیت امارات را به ویژگی‌های کلیدی از جمله سیاست‌های انرژی شفاف و پایدار، تعرفه‌های برق برای دیتاسنترها، رویکرد امنیتی و قانونی مبتنی بر استاندارد‌های بین‌المللی، تبدیل شدن به هاب پردازش هوش مصنوعی و بنابراین حضور تمام بازیگران جهانی کلاد در این کشور نسبت داد (وجود ظرفیت پردازشی عظیم و سرمایه‌گذاری در GPU‌های پیشرفته سبب شده امارات به مرکز اصلی توسعه و پردازش مدل‌های AI در منطقه تبدیل شود).

این شرایط باعث شده فاصله امارات با سایر کشور‌های منطقه بسیار افزایش یابد.

مزایای گسترش بازار

سرمایه‌گذاری در مراکز داده برای بسیاری از کشور‌ها یک فعالیت با صرفه اقتصادی بالا و استراتژیک محسوب می‌شود. با گسترش مراکز داده ابری، شرکت‌ها دیگر نیاز به خرید تجهیزات گران‌قیمت، نگهداری، سرمایش و شبکه اختصاصی ندارند. این مسئله مسیر رشد بسیاری از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط را هموار می‌کند. در مقیاس ملی، هر واحد سرمایه‌گذاری در زیرساخت ابری می‌تواند چندین برابر ارزش اقتصادی به علت تقویت بهره‌وری و ایجاد اشتغال پایدار مبتنی بر دانش یا فناورانه ایجاد کند.

چالش‌های گسترش بازار

با وجود ظرفیت رشد بالا، بازار ابری ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری، فناورانه و حقوقی روبه‌رو از جمله است:

۱- محدودیت‌های زیرساخت اینترنت و پهنای باند

بخش‌هایی از کشور همچنان به اینترنت پایدار و پرسرعت دسترسی ندارند. نوسانات اینترنت بین‌الملل، محدودیت دسترسی آزاد و کیفیت پایین اتصال در برخی مناطق، استفاده از خدمات ابری را برای کاربران سازمانی و فردی دشوار می‌کند.

۲- نگرانی‌های امنیت داده و اعتماد کاربران

نبود استاندارد‌های الزام‌آور امنیتی و شفاف نبودن برخی سیاست‌های نگهداری داده سبب شده بخشی از کسب‌وکار‌ها ترجیح دهند داده‌های حساس خود را روی سرور‌های داخلی مدیریت کنند. این بی‌اعتمادی یکی از موانع رشد سریع‌تر کلاد در ایران است.

۳- تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت تجهیزات

تحریم‌ها ورود تجهیزات پیشرفته دیتاسنتر، نرم‌افزار‌های یکپارچه‌سازی، و فناوری‌های روز دنیا را دشوار و پرهزینه کرده‌اند. این وضعیت پیام ضدسرمایه‌گذاری برای بخشی از فعالان اکوسیستم، به‌ویژه استارت‌آپ‌های صادرات‌محور، ارسال می‌کند و ریسک توسعه پلتفرم‌های بین‌المللی در ایران را افزایش می‌دهد.

۴- نبود تنظیم‌گری جامع و پایدار

تنظیم‌گری شفاف، پایدار و استاندارد یکی از پیش‌نیاز‌های جذب سرمایه‌گذاری در این حوزه است. اما نبود مقررات مشخص برای تعرفه انرژی دیتاسنتر، استاندارد‌های بین المللی، امنیت و مدیریت داده و تعاملات بین‌مرزی داده باعث شده سرمایه‌گذاری بلندمدت با ریسک قابل توجهی همراه باشد.

۵- چالش قیمت انرژی و پایداری برق

دیتاسنتر‌ها مصرف‌کنندگان بزرگ انرژی هستند. نوسان سیاست‌ها و تعرفه‌های برق (به‌ویژه در فصولی از سال که بحران انرژی وجود دارد) یکی از نگرانی‌های مهم سرمایه‌گذاران است. در حالی که بسیاری از کشور‌ها تعرفه اختصاصی و پایدار برای مراکز داده دارند، در ایران این حوزه هنوز مدل مشخص و قابل پیش‌بینی ندارد.

جمع‌بندی راهبردی؛ ایران چگونه می‌تواند فاصله با رقبای منطقه‌ای را کاهش دهد؟

ایران از نظر بازار داخلی، منابع انسانی متخصص و تقاضای رو به رشد برای خدمات دیجیتال ظرفیت بسیار بالایی برای توسعه زیرساخت ابری و مراکز داده دارد. با این حال، چالش‌هایی مانند تحریم‌ها، محدودیت‌های اینترنت، عدم ثبات مقررات انرژی و نبود حضور بازیگران بین‌المللی سرعت رشد این صنعت را کاهش داده است. در مقابل، کشور‌هایی مانند امارات با ایجاد محیطی رقابتی و امن برای سرمایه‌گذاران، در حال تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین هاب‌های داده و پردازش ابری در جهان هستند.

چالش‌های زیرساخت ابری در ایران قابل حل هستند، اما حل آنها نیازمند سه محور کلیدی است:

۱- سیاست‌گذاری پایدار در تعرفه انرژی پایدار، قانون جامع داده و نهاد تنظیم‌گر مستقل

۲- سرمایه‌گذاری زیرساختی در توسعه دیتاسنتر‌های جدید، ایجاد ظرفیت پردازشی مناسب برای هوش مصنوعی و تسهیل جذب سرمایه گذار خارجی

۳- ایجاد اکوسیستم دارای اعتماد و کیفیت با استاندارد‌های امنیتی الزام‌آور، شفافیت سرویس‌دهندگان و ارائه موافقت‌نامه‌های سطح خدمات کاربردی و قابل اتکا

اگر ایران به دنبال کاهش فاصله با رقبای منطقه‌ای و تحقق هدف ۱۰ درصدی سهم اقتصاد دیجیتال از GDP است، توسعه مراکز داده، سرمایه‌گذاری در زیرساخت ابری، اصلاح مقررات انرژی و ایجاد محیطی شفاف و قابل پیش‌بینی برای سرمایه‌گذاران باید در اولویت قرار گیرد. در غیر این صورت، فاصله ایران با هاب‌های منطقه‌ای، به‌ویژه امارات، در سال‌های آینده به‌جای کاهش، افزایش پیدا خواهد کرد.