هند میان سه قدرت جهانی؛ آزمون تازه استقلال راهبردی دهلی نو
در سالی سرنوشت‌ساز برای سیاست خارجی هند، روابط دهلی‌نو با آمریکا، چین، روسیه و پاکستان وارد مرحله‌ای پیچیده شد. افزایش تنش‌ها، تعرفه‌های تنبیهی واشنگتن و شکاف‌های راهبردی، بار دیگر ضرورت بازتعریف استقلال راهبردی هند را در چارچوب نظم جهانی متحول نشان می‌دهد.
به گزارش اقتصادآنلاین، رسانه «فارین پالیسی» در گزارشی به جوانب مختلف سیاست خارجی هند در سالی که گذشت پرداخت. این رسانه در گزارش خود نوشت:
میزبانی هم‌زمان رهبران سه قدرت بزرگ روسیه، چین و احتمالاً ایالات متحده، نشان‌دهنده استمرار تعهد دیرینه هند به «استقلال راهبردی» است. ولادیمیر پوتین قرار است پس از آغاز جنگ اوکراین، در دسامبر به هند سفر کند. شی جین‌پینگ نیز به احتمال زیاد در نشست آتی بریکس در دهلی‌نو حضور خواهد یافت. نشست امسال گفت‌وگوی امنیتی چهارجانبه (کواد)، شامل آمریکا، که باید در هند برگزار می‌شد، اما به دلیل تیرگی روابط دهلی‌نو و واشنگتن به تعویق افتاد، ممکن است سال آینده میزبان دونالد ترامپ باشد.
اما این روایت ظاهراً موفق، روی دیگر سکه را پنهان می‌کند: استقلال راهبردی هند برای برخی کشور‌ها نشانه دوری، بی‌اعتمادی یا حتی بی‌طرفی بیش از حد است. نمونه بارز آن، اقدام ترامپ در اعمال تعرفه‌های ۵۰ درصدی علیه کالا‌های هندی بود؛ اقدامی که دهلی‌نو را به دلیل کسری تراز تجاری و خرید نفت روسیه هدف قرار داد، در حالی که کشور‌هایی با وابستگی بسیار بالاتر به نفت روسیه یا مازاد تجاری چشمگیر با آمریکا مانند چین، ژاپن و ترکیه با چنین برخوردی مواجه نشدند. این تفاوت رفتاری، بازتابی از آن است که هند هنوز در نظام بین‌الملل به‌عنوان یک «بازیگر راهبردی غیرقابل اجتناب» تلقی نمی‌شود.
سالی پرتنش برای دیپلماسی هند
سال ۲۰۲۵ شاید سخت‌ترین سال سیاست خارجی دولت نارندرا مودی از زمان به قدرت رسیدن در ۲۰۱۴ باشد. حمله تروریستی در کشمیر تحت کنترل هند در آوریل، به‌سرعت به درگیری چهارروزه میان هند و پاکستان در ماه می‌انجامید؛ بحرانی که به وخیم‌ترین تنش دو کشور در دهه‌های اخیر بدل شد.
این بحران نقطه شروع سقوط روابط هند و آمریکا نیز شد؛ زیرا ترامپ مدعی نقش‌آفرینی در پایان درگیری شد، ادعایی که دهلی‌نو آن را رد کرد، اما پاکستان با اشتیاق از آن استقبال نمود. سپس روابط واشنگتن و اسلام‌آباد به‌طور چشمگیری گرم شد و فرمانده ارتش پاکستان دو بار میهمان کاخ سفید بود. تماس تلفنی ترامپ و مودی در ژوئن، که در آن ترامپ پیشنهاد میزبانی هم‌زمان مودی و فرمانده ارتش پاکستان را مطرح کرد، از سوی مودی رد شد؛ زیرا دهلی‌نو همواره با میانجی‌گری خارجی در مسئله کشمیر مخالف است.
پس از آن، سردی روابط دو کشور آشکار بود و دو رهبر تا سپتامبر با یکدیگر گفت‌و‌گو نکردند.
فروپاشی مذاکرات تجاری و جنگ تعرفه‌ها
در غیاب توافق تجاری تا ضرب‌الاجل تعیین‌شده در آگوست، روابط دو کشور شتابی نزولی یافت. سپس هند با بالاترین سطح تعرفه‌های تنبیهی دولت ترامپ مواجه شد. ترامپ هند را «اقتصادی مرده» و همکار اندک در تجارت با آمریکا توصیف کرد و مشاورش، پیتر ناوارو، هند را «خشکشویی کرملین» نامید؛ اظهاراتی که شکاف میان دو کشور را عمیق‌تر کرد.
اگرچه اخیراً نشانه‌هایی از کاهش تنش دیده می‌شود، شور و هیجان اولیه در هند درباره همکاری با دولت ترامپ به‌شدت فروکش کرده است. روایت «روابط ویژه میان مودی و ترامپ» نیز اعتبار خود را از دست داده است. سیاست خارجی شخصی‌محور مودی، که بر روابط مستقیم با رهبران جهان استوار بود، نتوانست مانع رفتار غیرقابل پیش‌بینی و معاملاتی ترامپ شود.
چالش‌های ذاتی استقلال راهبردی هند
اتکا به استقلال راهبردی، مفهومی که از عدم تعهد دوران جنگ سرد ریشه می‌گیرد، سال‌ها به هند امکان داده بود روابطی چندجانبه و متنوع داشته باشد. نمونه آن پس از درگیری‌های مرزی ۲۰۲۰ با چین بود، زمانی که هند با نزدیک‌تر شدن به آمریکا، نقش پررنگ‌تری در معماری امنیتی تحت رهبری واشنگتن از جمله کواد پذیرفت.
اما رویداد‌های سال گذشته نشان داد این رویکرد تا چه حد شکننده است؛ زیرا در شرایط تنش فزاینده میان واشنگتن و مسکو، خرید نفت هند از روسیه باعث شد آمریکا پافشاری بیشتری بر اعمال فشار علیه دهلی‌نو داشته باشد. استقلال راهبردی زمانی دشوار می‌شود که یک کشور ناچار به انتخاب میان قدرت‌های بزرگ گردد.
ریشه این دشواری به تجربه تاریخی هند بازمی‌گردد. در ۱۹۶۲، هم‌زمان با جنگ هند–چین، دهلی‌نو برای حمایت به آمریکا نزدیک شد. در ۱۹۷۱، پیش از جنگ با پاکستان، با شوروی پیمان صلح امضا کرد. بنابراین، استقلال استراتژیک هرگز در بحران‌های بزرگ پایدار نمانده بود.
آزمون‌های تازه در نظم جهانی جدید
پس از جنگ سرد، فشار‌های ساختاری هند را مجبور کرد از سیاست عدم تعهد فاصله بگیرد و به واشنگتن نزدیک شود. اما سیاست «چندهم‌پیمانی» هند همچنان ادامه یافت و در دوران رقابت قدرت‌های بزرگ اهمیتی دوچندان یافت.
اکنون، تیرگی روابط با آمریکا نشان می‌دهد که دهلی‌نو به نسخه‌ای فعال‌تر از استقلال راهبردی نیاز دارد. شرکت مودی در نشست اخیر گروه ۲۰ در آفریقای جنوبی و امضای مشارکت سه‌جانبه فناوری با استرالیا و کانادا بیانگر تلاش هند برای ایفای هم‌زمان نقش «صدای جنوب جهانی»، شریک غرب و پل میان این دو است. اما در عمل، هند در حل‌وفصل بحران‌های بزرگ مانند جنگ اوکراین و تنش‌های خاورمیانه، نقشی بسیار محدود داشته است؛ در حالی که کشور‌هایی مانند قطر، ترکیه، برزیل و حتی چین فعال‌تر بودند.
عدم حضور مودی در نشست صلح غزه در شرم‌الشیخ و اجلاس شرق آسیا نیز این انزوا را آشکار کرد؛ آن‌هم در منطقه‌ای که هند آن را «همسایگی گسترده» خود می‌داند.
پاکستان و استفاده فعالانه از استقلال راهبردی
جالب اینکه پاکستان، رقیب قدیمی هند، مدلی متفاوت از استقلال راهبردی ارائه کرده است. اسلام‌آباد روابط هم‌زمان با چین، آمریکا، روسیه، ایران و کشور‌های عربی خلیج فارس را پیش می‌برد و در بحران‌های جهانی معمولاً نقش فعال‌تری می‌پذیرد؛ از میانجی‌گری در نزدیکی چین و آمریکا در دهه ۱۹۶۰ گرفته تا نقش آن در جنگ افغانستان و همکاری‌های امنیتی اخیر با عربستان.
البته این رویکرد تناقض‌های فراوان دارد، اما نشان می‌دهد که استقلال راهبردی فعال می‌تواند متفاوت از رویکرد محتاطانه هند باشد.
نیاز به بازتعریف استقلال راهبردی
هند برای مواجهه با جهانی که در حال قطبی شدن است، باید استقلال راهبردی خود را بازتعریف کند. تشدید فشار‌ها بر دهلی‌نو برای انتخاب میان قدرت‌ها، و رفتار غیرقابل پیش‌بینی دولت ترامپ در عرصه جهانی از COP۳۰ تا G۲۰ نشان می‌دهد که هند باید جایگاهی «غیرقابل جایگزین» در نظم بین‌الملل به دست آورد تا کمتر در معرض دمدمی‌مزاجی متحدان یا رقبا قرار گیرد. اکنون، بهترین زمان برای آن است که هند نقش فعال‌تری بر عهده بگیرد.