
نوآوری اجتماعی در تقابل با قدرت است؟

دومین دوره جایزه نوآوری اجتماعی «جانا» در حالی با حضور فعالان اجتماعی، دانشگاهیان و مقامات دولتی برگزار شد که تحلیلگران این حوزه، نوآوری اجتماعی را نه صرفاً ابزاری برای حل مسائل، بلکه عاملی در تقابل با ساختار قدرت دانستند. مراسمی که فراتر از یک رویداد نمادین، به بستری برای بحث درباره چالشها، ظرفیتها و ضرورت سیاستگذاری اجتماعی تبدیل شد.
به گزارش اقتصادآنلاین، در دومین دوره اهدای جایزه جانا که روز ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ در تهران برگزار شد، محمد فاضلی، جامعهشناس، با نگاهی انتقادی و تحلیلی به چالشهای نوآوری اجتماعی پرداخت. او گفت: «نوآوری اجتماعی اگر بخواهد اثربخش باشد، باید سه هدف را دنبال کند: توانمندسازی جامعه در برابر حکومت، افزایش کارآمدی در نظام اجتماعی، و ایجاد تغییرات سیستمی در ساختارهای موجود. اما این اهداف، ذاتاً پیامدهای سیاسی دارند.»
فاضلی با تأکید بر اینکه نوآوری اجتماعی در ایران همواره با مقاومت نهادهای سنتی مواجه شده، گفت: «پلتفرمهایی مثل اسنپ و دیجیکالا، در ابتدا شکلهایی از نوآوری اجتماعی بودند که با بهچالشکشیدن نظم مبتنی بر رانت، در برابر ساختارهای قدرت قرار گرفتند. این روند هنوز هم ادامه دارد.»
به باور او، هرچه یک طرح نوآورانه توانمندتر شود، برخورد آن با ساختار رسمی شدیدتر میشود، چراکه این طرحها نابرابریهای موجود را آشکار میکنند و خواهان توزیع مجدد قدرت و منابع هستند. او اضافه کرد که حتی موضوعاتی مانند محیط زیست که اغلب غیرسیاسی تلقی میشوند، در ایران جزو سیاسیترین مسائل هستند، زیرا با منافع ساختارهای موجود در تعارضاند.
تعریف نوآوری اجتماعی: خیر جمعی، نه سود فردی
این جامعهشناس، نوآوری اجتماعی را بستری برای «خلق خیر جمعی» معرفی کرد که در تضاد با منطق منفعتطلبانه قدرت و بازار قرار دارد. او گفت: «در این نوع نوآوری، سود فردی معنایی ندارد. همهچیز بر اساس کنش جمعی و شبکهای پیش میرود؛ چیزی که ذاتاً با ساختارهای متمرکز و اقتدارگرا در تضاد است.»
فاضلی همچنین هشدار داد که بیتوجهی به نوآوری اجتماعی، در شرایط دگرگونی سریع جامعه، به رکود منجر خواهد شد. او گفت: «سیاستگذاری دیروز، پاسخگوی مسائل امروز نیست. باید ساختارهای فکری و اجرایی، خود را با تغییرات اجتماعی همراه کنند.»
جانا، تلاش برای الگوسازی مردمی
در ادامه این مراسم، محمدمهدی جعفری، دبیرکل جایزه جانا، ضمن تبیین رویکرد و عملکرد این نهاد، تأکید کرد که جانا یک نهاد مردمی، غیردولتی و مستقل است که با تکیه بر مشارکت عمومی و راهکارهای خلاقانه، در پی حل مسائل پیچیده اجتماعی است.
او با اشاره به عملکرد دوره نخست در سال ۱۴۰۲ گفت: «در آن دوره، ۸۵۰ طرح از سراسر کشور دریافت کردیم که در نهایت ۱۰ طرح در سه سطح شمس، سپهر و امید جانا بهعنوان طرحهای برگزیده معرفی شدند.»
جعفری افزود: «در دوره دوم نیز دریافت طرحها تا اسفند ۱۴۰۴ ادامه دارد و داوری نهایی در شهریور ۱۴۰۵ صورت خواهد گرفت. برای هر محور، کمیته داوری مستقل تشکیل شده و ارزیابیها شامل بازدیدهای میدانی هم هست.»
محورهای داوری شامل خدمات اجتماعی، نوآوری در فرآیند، کسبوکار اجتماعی، فعالیتهای مشارکتی، و توسعه زیستبوم نوآوری اجتماعی است.
راهبردهای پنجگانه جانا در دوره دوم
جعفری در بخش پایانی سخنان خود به پنج راهبرد اصلی این دوره اشاره کرد:
۱. تحکیم هسته فکری جانا از طریق انتقال تجربههای موفق
۲. توسعه گفتمان نوآوری اجتماعی برای توانمندسازی جامعه مدنی
۳. گسترش فعالیتهای بینالمللی و ارائه تجربیات ایرانی به دیگر کشورها
۴. تقویت شبکههای مردمی جانا در استانها
۵. تمرکز ویژه بر نوجوانان و جوانان بهعنوان سرمایه اجتماعی آینده
او تأکید کرد که جانا تنها یک جایزه نیست، بلکه یک حرکت مردمی است برای ساخت آیندهای بهتر و کارآمدتر. به گفته او، بدون مشارکت فعال مردم، هیچ تحول پایداری امکانپذیر نخواهد بود.
نوآوری اجتماعی پیشنیاز دولت اجتماعی است
در ادامه، دکتر علی ربیعی، دستیار اجتماعی رئیسجمهور، سخنانی با رویکردی سیاسی-اجتماعی ایراد کرد. او توسعه را فراتر از رشد اقتصادی و عمرانی دانست و گفت: «توسعه واقعی زمانی رخ میدهد که جامعه، نهادهای مدنی و ذهنیت عمومی، نگاه توسعهمحور داشته باشند.»
او با انتقاد از نگاه صرفاً دولتی به سیاستگذاری اجتماعی، تأکید کرد که دولت اجتماعی باید ابتدا به جامعه بنگرد، نه صرفاً به توده مردم. به گفته او، نادیدهگرفتن نهادهای مدنی به معنای حذف بازوی مشارکت مردم از فرآیند سیاستگذاری است.
ربیعی هشدار داد که ادامه مسیر با سیاستهای دیروز بحرانزاست و تنها راهحل، تقویت کنشگری اجتماعی، نوآوری و خلاقیت در بستر مدنی است. او گفت: «پروژه عمرانی ممکن است در مدت زمان کوتاه به پایان برسد، اما پروژههای اجتماعی نیاز به پیوست فرهنگی و مشارکت عمیق دارند. در غیر این صورت، به سرانجام نخواهند رسید.»
نوآوری اجتماعی، ضرورتی ملی
دومین دوره جایزه جانا، در کنار معرفی طرحها و تشریح سازوکار اجرایی خود، به فضایی برای بازاندیشی در باب سیاست اجتماعی و نقش مردم در تحول ساختاری بدل شد. سخنان چهرههایی، چون فاضلی، جعفری و ربیعی نشان داد که نوآوری اجتماعی در ایران نهتنها ابزاری برای حل مسئله، بلکه ضرورتی برای زندهماندن در عصر تغییرات سریع است؛ ضرورتی که اگر جدی گرفته نشود، با بهای سنگینی همراه خواهد بود.