راز افول شادی ایرانیان/ چرا شادی ایرانیان، کمتر از ۲۰ سال پیش شده است؟

به گزارش اقتصادآنلاین، شادی مفهومی پیچیده و چندوجهی است که تعریف و سنجش آن همیشه چالشی بزرگ بوده است. آیا شادی فقط احساس خوشحالی در لحظه‌ای خاص است یا معنایی عمیق‌تر مانند امنیت شغلی، سلامت و امید به آینده دارد؟

اگر از شما بپرسند شادی چیست؟ بعید است پاسخی یکسان و قطعی بدهید. ممکن است شادی را در یک موفقیت شخصی ببینید یا در لحظه‌ای کوتاه کنار خانواده یا در سکوت یک عصر دل‌نشین. برای شخصی دیگر شادی شاید به معنای امنیت شغلی، سلامت جسم یا حتی امید به آینده باشد. همین تفاوت دیدگاه‌هاست که سنجش شادی را به یکی از چالش‌برانگیزترین مفاهیم اجتماعی و انسانی تبدیل کرده است. چطور می‌شود میزان شادی مردم یک کشور را اندازه‌گیری کرد؟ چه چیز‌هایی بر حس خوشبختی و رضایت آنها تأثیر می‌گذارد؟ در سال‌های اخیر تلاش‌هایی در سطح بین‌المللی برای اندازه‌گیری میزان شادی در کشور‌ها انجام شده که منجر به شکل‌گیری مفهومی به نام شاخص شادی شده است.

نکته جالب آنجاست که شادترین کشور‌های جهان الزاماً ثروتمندترین یا پرجمعیت‌ترین کشور‌ها نیستند. به عنوان مثال کشور‌هایی مانند فنلاند، دانمارک و سوئیس سال‌هاست به عنوان شادترین کشور‌های جهان شناخته می‌شوند، چرا که در این کشور‌ها، حس تعلق اجتماعی، تعادل بین کار و زندگی و اعتماد عمومی در سطح بالایی قرار دارد.

در سال‌های اخیر نگاه به توسعه و رفاه تنها از دریچه‌ی شاخص‌های اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی (GDP) ناکافی تلقی شده است. در پاسخ به این نیاز برای رویکردی انسانی‌تر گزارش جهانی شادی (World Happiness Report) به‌عنوان یکی از معتبرترین منابع بین‌المللی از سال ۲۰۱۲ به طور رسمی منتشر شده و تاکنون به‌صورت سالانه ادامه دارد. در واقع تا قبل از سال ۲۰۱۲ داده‌ها جمع‌آوری شده‌اند ولی به صورت رسمی از این سال منتشر شده‌اند. این گزارش زیر نظر شبکه راه‌حل‌های توسعه پایدار سازمان ملل و بر اساس داده‌های گسترده‌ی نظرسنجی جهانی گالوپ (Gallup World Poll) تهیه می‌شود. هدف این گزارش سنجش میزان شادی و رضایت از زندگی در کشور‌های مختلف است و تلاش دارد تا ابعاد روانی و اجتماعی زندگی مردم را در سطحی فراتر از آمار‌های صرف اقتصادی بررسی کند.

گزارش جهانی شادی برای سنجش سطح شادی کشور‌ها از ۸ عامل کلیدی استفاده می‌کند. این عوامل شامل سرانه تولید ناخالص داخلی، حمایت اجتماعی، سخاوتمندی، ادراک فساد، آزادی انتخاب، امید به زندگی سالم، تجربه احساسات مثبت (مانند شادی و لبخند) و منفی (مانند استرس و غم) هستند که تصویر کلی شادی در هر کشور را شکل می‌دهند. ترکیب این متغیرها، شاخص نهایی شادکامی را در سطح جهانی تعیین می‌کند. این مجموعه شاخص‌ها تصویری جامع از کیفیت زندگی در کشور‌های مختلف ترسیم می‌کند و گزارش را به ابزاری مهم برای تصمیم‌گیری سیاست‌گذاران، تحلیل‌گران اجتماعی و حتی عموم مردم تبدیل کرده است. شاخص شادی تنها یک عدد یا داده آماری نیست بلکه نمایانگر کیفیت زیستن است. معیاری که دولت‌ها، جامعه‌شناسان و سیاست‌گذاران را به تأمل واداشته تا بیش از پیش به شاد بودن و داشتن رفاه زندگی مردم جامعه خود بیندیشند.

در دنیایی که همواره این سوال مطرح می‌شود که چگونه زندگی بهتری داشته باشیم؟ این گونه گزارش‌ها می‌توانند پاسخی علمی و چندبعدی به این دغدغه‌ی جهانی را ارائه دهند.

۲۰ سال شادی ایرانی‌ها زیر ذره‌بین

بر اساس تازه‌ترین نتایج گزارش جهانی شادی که از سوی مؤسسه معتبر گالوپ منتشر شده است ایران با امتیاز ۵.۰۹ در رتبه ۹۹ جایگاه جهانی شادی قرار در بین ۱۴۷ کشورگرفته است. ایران در سال ۲۰۲۳ با امتیاز ۴.۹ در جایگاه ۱۰۱ جهان قرار داشته است.

بر اساس داده‌ها می‌توان مشاهده کرد که شاخص شادی در ایران از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۴ روندی نسبتاً نوسانی، اما عمدتاً نزولی را داشته است. در برخی سال‌ها با بهبود‌های مقطعی همراه بوده است. در سال ۲۰۰۶ شاخص شادی در ایران نسبتاً بالا و برابر با ۶ بوده است. این وضعیت ناشی از چند عامل مهم بوده است. اولاً اقتصاد ایران در آن زمان از ثبات نسبی برخوردار بود و هنوز تحریم‌های گسترده بین‌المللی که در سال‌های بعد شدت گرفت، اعمال نشده بود. درآمد‌های نفتی بالا و قدرت خرید خانواده‌ها بهتر بود. علاوه بر این، دولت تازه‌وارد با شعار‌های عدالت‌طلبانه و امیدبخش، فضای اجتماعی را به سمت افزایش انتظار بهبود زندگی سوق داده بود. در سال اول دولت جدید احمدی نژاد هنوز مردم امید زیادی به تغییر و بهبود وضع معیشت داشتند. همچنین، تنش‌های بین‌المللی هنوز به اوج نرسیده و فضای عمومی کشور از آرامش و ثبات بیشتری برخوردار بود. همه این عوامل دست به دست هم دادند تا مردم در آن سال‌ها احساس امنیت و رضایت بیشتری داشته باشند و سطح شادی نسبت به سال‌های بعد بالاتر باشد.

اما از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ روندی نزولی را طی کرده و در سال ۲۰۱۲ به ۴.۶ رسید. در این بازه ایران به دلیل برنامه هسته‌ای خود تحت تحریم‌های گسترده بین‌المللی، به‌ویژه تحریم‌های اقتصادی اتحادیه اروپا و آمریکا قرار گرفت. در سال ۲۰۱۱ صادرات نفت ایران هدف تحریم قرار گرفت و دسترسی به سیستم بانکی جهانی یعنی سوئیفت محدود شد. این شرایط منجر به تورم بالا، کاهش ارزش پول ملی و گرانی کالا‌های اساسی شد که زندگی روزمره مردم را تحت تأثیر منفی قرار داد. ترکیب عوامل اقتصادی و اجتماعی کاهش مداوم شاخص شادی در این بازه زمانی را توجیه می‌کند و نشان‌دهنده سخت‌تر شدن شرایط زندگی و کاهش امید به آینده برای مردم ایران در آن زمان بوده است؛ و در سال ۲۰۱۳ شاهد بهبودی موقتی با افزایش شاخص به ۵.۱ بوده‌ایم که شاید نتیجه این بوده است که در سال ۲۰۱۳ فضای سیاسی کشور تغییر داشته و با انتخاب حسن روحانی به‌عنوان رئیس‌جمهور و وعده‌هایی مثل تعامل با جهان، رفع تحریم‌ها و بهبود وضعیت معیشتی تقریبا موجی از امید و انتظار مثبت جامعه را فرا گرفت. همزمان، مذاکرات هسته‌ای دوباره جان گرفت و توافق موقت ژنو امضا شد. اتفاقی که نگاه مردم به آینده را روشن‌تر کرد. این تغییرات هرچند کوتاه‌مدت باعث شد مردم احساس آرامش و امید بیشتری داشته باشند.

اما این روند پایدار نبود و دوباره در سال‌های بعد کاهش یافت. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ شاخص شادی در بازه‌ی ۴.۲ تا ۴.۷ نوسان داشت. کمترین مقدار ثبت‌شده در این بازه مربوط به سال ۲۰۱۸ با ۴.۲ است که یکی از پایین‌ترین نقاط طی این دوره است. اصلی‌ترین دلیل این وضعیت خروج آمریکا از توافق هسته‌ای (برجام) در اردیبهشت‌ماه همان سال و بازگشت تحریم‌های سنگین اقتصادی بود. این اتفاق اقتصاد کشور را دچار شوک کرد به طوری که ارزش ریال سقوط کرد، قیمت دلار و کالا‌های اساسی به سرعت افزایش یافت و تورم افسارگسیخته زندگی روزمره مردم را سخت‌تر کرد. فشار‌های روانی، نگرانی از آینده، افزایش تمایل به مهاجرت و کاهش اعتماد عمومی به بهبود شرایط باعث ایجاد موجی از ناامیدی در جامعه شد. همه این عوامل دست به دست هم داد تا حس شادی، امنیت و رضایت به کم‌ترین حد خود برسد و سال ۲۰۱۸ را به یکی از تلخ‌ترین سال‌های معاصر از نظر روان اجتماعی تبدیل کند.

از سال ۲۰۱۹ به بعد یک روند آهسته‌ی افزایشی دیده می‌شود. در سال ۲۰۱۹ شاخص به ۵ رسید و در سال‌های ۲۰۲۲، ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به ترتیب برابر با ۴.۹، ۴.۹ و ۵.۰۹ بوده است. این روند افزایشی جزئی ممکن است نشانه‌ای از بهبود نسبی شرایط اجتماعی یا اقتصادی باشد هرچند که هنوز با سطح سال‌های آغازین فاصله دارد. شاخص شادی از عدد نسبتاً بالای ۶ در سال ۲۰۰۶ به ۵.۰۹ در سال ۲۰۲۴ رسیده ۰.۹۱ واحد کاهش پیدا کرده است. در بیشتر سال‌های اخیر رسیده است. شادی در ایران در دو دهه‌ی اخیر با افت و خیز‌های زیادی مواجه بوده است. با وجود کاهش کلی نسبت به سال‌های ابتدایی، نشانه‌هایی از بهبود تدریجی در سال‌های اخیر دیده می‌شود.

چرا ایران پایین‌تر از ترکیه و روسیه در جدول شادی قرار دارد؟

جدول شاخص شادی در جهان، تصویری روشن از تفاوت کشور‌ها در میزان رضایت مردم از زندگی ترسیم می‌کند. در صدر این جدول کشور‌های شمال اروپا قرار دارند یعنی فنلاند با امتیاز ۷.۷۳۶ شادترین کشور جهان است و پس از آن دانمارک با امتیاز ۷.۵۲۱، ایرلند ۷.۵۱۵، سوئد ۷.۳۴۵ و هلند ۷.۳۰۶ رتبه‌های بالای شادترین کشور‌های جهان را دارا هستند. کشور‌هایی با برخورداری از دموکراسی پایدار، رفاه اجتماعی گسترده، خدمات رایگان آموزشی و درمانی، آزادی‌های فردی و سطح بالای اعتماد به نهاد‌های حکومتی می‌توانند بالاترین سطح شادی را تجربه می‌کنند.

در رتبه‌های بعدی می‌توان مشاهده کرد که کشور‌هایی مانند کاستاریکا، نروژ، آلمان، بریتانیا و آمریکا قرار دارند. آمریکا و کشور‌های اروپایی به واسطه زیرساخت‌های قوی، فرصت‌های شغلی متنوع و آزادی‌های اجتماعی توانسته‌اند سطح قابل قبولی از رضایت عمومی را حفظ کنند. حضور کشور‌های نفت‌خیز خاورمیانه در رتبه‌های نسبتاً خوب را نمی‌توان نادیده گرفت. کویت، عربستان سعودی و عمان به‌دلیل درآمد سرشار از نفت، یارانه‌های گسترده، حمایت‌های مالی دولتی و ثبات اقتصادی نسبت به سایر کشور‌های منطقه از شاخص شادی بالاتری برخوردارند.

اما ایران با امتیاز ۵.۰۹۳ در پایین‌تر از میانه جدول قرار دارد. این امتیاز کمتر از ترکیه به میزان ۵.۲۱۳ و آفریقای جنوبی ۵.۲۶۲ و روسیه ۵.۹۴۵ است. فشار‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، تورم مزمن، کاهش اعتماد عمومی و محدودیت‌های اجتماعی از مهم‌ترین عوامل کاهش احساس شادی در ایران هستند. در انتهای جدول کشور‌هایی دیده می‌شوند که با بحران‌های شدید اقتصادی، سیاسی یا انسانی مواجه‌اند. عراق، نیجریه، پاکستان، اوکراین، هند و به‌ویژه لبنان و افغانستان پایین‌ترین امتیازات را دارند. در واقع، افغانستان پس از بازگشت طالبان درگیر محدودیت‌های گسترده، فقر شدید و ناامنی اجتماعی شده است.

ایرانی‌ها چگونه با سخاوتمندی خود، شادی را حفظ می‌کنند؟

بررسی روند رتبه‌بندی معیار سخاوتمندی در ایران بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که جامعه ایران در مقایسه با بسیاری از کشور‌ها همواره جایگاه نسبتاً خوبی در این حوزه داشته است و در سال‌های اخیر حتی با صعود قابل توجهی همراه بوده به‌طوری‌که از رتبه ۳۲ در سال ۲۰۱۸ به رتبه ۱۳ در سال ۲۰۲۴ رسیده است. این معیار که در گزارش‌های جهانی شادی بررسی می‌شود معمولاً بر اساس مواردی مثل کمک مالی به دیگران، داوطلبی برای فعالیت‌های اجتماعی و حمایت از غریبه‌ها اندازه‌گیری می‌شود. نکته قابل توجه این است که علی‌رغم فشار‌های اقتصادی، تحریم‌ها، تورم و کاهش شاخص‌های کلی رضایت از زندگی، ایرانیان همچنان رفتار‌های همدلانه و اجتماعی مثبتی از خود نشان داده‌اند.

در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ که شاخص شادی در ایران نسبتاً پایین بوده رتبه سخاوتمندی نیز نوساناتی داشته، اما هرگز به سطوح بسیار پایین سقوط نکرده است. حتی در سال‌های دشوار مانند دوران کرونا سخاوتمندی ایرانیان با بازگشت به رتبه ۲۳ خود را حفظ کرد. این امر نشان‌دهنده همبستگی اجتماعی قوی، فرهنگ نوع‌دوستی و احساس مسئولیت اجتماعی میان مردم است ویژگی‌هایی که در بحران‌ها بیش از پیش خود را نشان می‌دهند. همین حس انسان‌دوستی و فداکاری مردم در دل بحران‌هاست که تصویر کلی شادی در ایران را تا حدی تعدیل کرده و مانع از سقوط بیشتر آن شده است.

درآمد سرانه، شاخصی کلیدی که شادی ایران را پایین نگه داشته است

بررسی رتبه‌بندی سرانه تولید ناخالص داخلی (GDP per capita) ایران بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که جایگاه اقتصادی ایران در سطح جهانی طی این دوره نوسانی و عمدتاً نزولی بوده و در مقایسه با بسیاری از کشور‌ها رشد چشمگیری نداشته است. این شاخص که یکی از مؤلفه‌های کلیدی در تعیین شاخص جهانی شادی به شمار می‌رود تأثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی، رفاه عمومی و احساس امنیت اقتصادی افراد دارد. از سال ۲۰۱۲ که ایران در جایگاه ۷۴ جهانی از نظر سرانه تولید ناخالص داخلی قرار داشت طی سال‌های بعد به‌ویژه از ۲۰۱۵ به بعد به‌تدریج افت کرده و به رتبه ۸۴ در سال ۲۰۱۹ رسیده است. این افت قابل توجه هم‌زمان با تشدید تحریم‌های بین‌المللی، کاهش صادرات نفت، نوسانات ارزی و افت ارزش پول ملی رخ داد که همه مستقیماً بر قدرت خرید مردم و سطح رفاه اثر گذاشته‌اند. در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ با وجود اندکی بهبود یعنی در رتبه ۶۸ در ۲۰۲۰ و بازگشت به رتبه ۷۱ در ۲۰۲۴ ایران همچنان در مقایسه با کشور‌های با درآمد متوسط یا بالا فاصله قابل‌توجهی دارد. درآمد سرانه یکی از شاخص‌های پایه‌ای برای برآورد رضایت از زندگی است این عملکرد نسبتاً ضعیف اقتصادی نقش مهمی در کاهش شاخص کلی شادی در ایران داشته است؛ بنابراین حتی اگر برخی مؤلفه‌های فرهنگی مانند سخاوتمندی یا پیوند‌های اجتماعی در ایران قوی باشند تا زمانی که ثبات و امنیت اقتصادی برای مردم فراهم نباشد شاخص شادی نمی‌تواند جهش اساسی پیدا کند.

صعود ایران در شاخص حمایت اجتماعی/ از رتبه ۱۳۴ به ۷۵ در هشت سال

ایران در سال‌های گذشته از نظر شاخص حمایت اجتماعی از یکی از پایین‌ترین جایگاه‌های جهانی به جایگاهی میانه و در حال بهبود رسیده است یعنی از رتبه ۱۳۴ در ۲۰۱۶ به ۷۵ در ۲۰۲۴ ارتقا پیدا کرده است. این روند رو به رشد نقش مهمی در جلوگیری از سقوط بیشتر شاخص شادی کشور داشته است. اگر این پتانسیل تقویت و در سطح سیاست‌گذاری رسمی نیز حمایت شود می‌تواند به یکی از نقاط قوت پایدار در مسیر افزایش شادی و رضایت عمومی در ایران تبدیل شود.

ایران در جدول ادراک فساد چه وضعی دارد؟

داده‌های مربوط به ادراک فساد در ایران از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که در این بازه برداشت عمومی از میزان فساد در کشور روندی نوسانی، اما به‌طور کلی رو به وخامت داشته است. رتبه ایران در سال ۲۰۱۱ در جایگاه ۲۸ بوده است، اما تا سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به رتبه ۶۶ سقوط کرده است که بیانگر افزایش احساس فساد در میان مردم است. از آنجا که یکی از مؤلفه‌های اصلی شاخص شادی، اعتماد به ساختار‌های حکومتی و شفافیت اجتماعی است افزایش ادراک فساد می‌تواند به طور مستقیم باعث افت احساس امنیت روانی، رضایت‌مندی اجتماعی و در نتیجه کاهش سطح شادی عمومی شود. وقتی مردم تصور می‌کنند که فساد گسترده وجود دارد احساس بی‌عدالتی و نا امیدی در جامعه گسترش پیدا می‌کند و این موضوع تأثیر منفی بر روحیه جمعی و امید به آینده دارد.

در سال ۲۰۲۴ بهبود نسبی رتبه از ۶۶ به ۵۷ دیده می‌شود که ممکن است نشان از تلاش‌های مقطعی برای بهبود شفافیت یا کاهش فساد اداری باشد، اما همچنان با وضعیت نسبتاً خوب اوایل دهه ۹۰ یعنی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ فاصله زیادی دارد.

شاخص شادی تنها یک عدد یا رتبه‌بندی ساده نیست بلکه آینه‌ای است از کیفیت زندگی، امید به آینده و احساس تعلق به جامعه. ایران طی دو دهه گذشته با فراز و نشیب‌های فراوانی در شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی رو‌به‌رو بوده که تاثیر مستقیم آن را در کاهش شادی مردم شاهدیم. اما نکته امیدوارکننده پایداری ویژگی‌هایی مانند سخاوت و حمایت اجتماعی است که می‌تواند به‌عنوان نقطه قوتی برای بازسازی و ارتقای کیفیت زندگی مورد استفاده قرار گیرد. تا زمانی که اقتصاد ناپایدار، فساد گسترده حاکم باشد جهش قابل توجهی در شادی عمومی رخ نخواهد داد؛ بنابراین مسیر بهبود شاخص شادی ایران نیازمند اقداماتی جدی و هم‌زمان در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.