نرخ تورم چگونه محاسبه می‌شود؟

«علیرضا مقتدایی» درباره شبهه افکنی برخی درباره آمارهای اعلامی بانک مرکزی درباره کاهش نرخ تورم و اینکه مدعی هستند تورم کالاهای ضروری خانواده ها 50 درصد است که با تورم تک رقمی کل ادعایی فاصله زیادی دارد، اظهار داشت: ارزش ریالی تمام کالاها و خدماتی که خانوار مصرف می کند، در محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی لحاظ می شود و هیچ هزینه ای که توسط خانوار پرداخت می شود حتی ناچیز، کنار گذاشته نمی شود.به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از ایرنا، وی افزود: برای نمونه سهم هزینه هایی که خانوارها بابت مصرف نارنج و گریپ فروت می پردازند، به اقلام نماینده گروه مرکبات یعنی پرتقال، نارنگی و لیموشیرین اختصاص داده می شود.

مقتدایی یادآور شد: شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی (CPI- consumer price index) یکی از انواع شاخص‌های قیمت به شمار می رود که معیار سنجش تغییرات قیمت کالاها و خدماتی است که توسط خانوارهای شهرنشین ایرانی به مصرف می‌رسد.

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی افزود: تغییرات قیمت کالاها و خدمات مصرفی، نسبت به یک دوره ای ثابت و مفروض در نظر گرفته می‌شود که آن را دوره یا سال پایه می‌نامند؛ این شاخص به‌عنوان نماگری از وضعیت اقتصادی کشور در سری‌های زمانی مربوط به آمارهای اقتصادی و حساب‌های ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به گفته مقتدایی، همچنین برای ارزیابی تأثیر سیاستگذاری‌های اقتصادی بر تغییر سطح عمومی قیمت‌ها و نیز در طرح‌ریزی برنامه‌های رفاهی و اجتماعی، تعدیل مزد و حقوق در قراردادهای دوجانبه، دعاوی حقوقی و بسیاری از زمینه‌های دیگر کاربرد دارد.

این شاخص برای نخستین بار در سال 1315 در ایران توسط بانک ملی (به‌عنوان بانکدار مرکزی) محاسبه و پس از تاسیس بانک مرکزی (سال 1339) توسط اداره آمار اقتصادی این بانک محاسبه و منتشر می شود.

در سال‌های 1338، 1348، 1353، 1361، 1369، 1376، 1383 و 1390 سال پایه شاخص مذکور مورد تجدید نظر قرار گرفته است؛ اقدامات مربوط به تغییر سال پایه از 1390 به 1395 هم انجام شده است که در آینده نزدیک گزارش های مربوطه بر اساس سال پایه جدید ارایه خواهد شد.

* نحوه محاسبه نرخ تورم در بانک مرکزی

مدیر کل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی با یادآوری این نکته که فرایند محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی شامل دو مولفه اصلی است، اظهار داشت: مولفه اول تعیین ترکیب کالاها و خدمات مصرفی خانوارها و میزان مصرف هر یک از اقلام در سال پایه است که به آن سبد شاخص می‌گویند.

مقتدایی رصد تغییرات قیمت اقلام سبد شاخص در طول زمان را مولفه دوم در فرآیند محاسبه بهای کالاها و خدمات مصرفی عنوان کرد.

* سال پایه محاسبه به زودی اصلاح می شود

مدیر کل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی با بیان اینکه در دنیای واقعی خانوارها تعداد زیادی کالا و خدمات مصرفی استفاده می کنند که باید در محاسبه تغییرات مورد توجه قرار گیرد، افزود: بررسی بودجه خانوار، طرح آماری است که با هدف شناسایی عادات مصرفی خانوارها به صورت سالانه انجام می‌شود.

به گفته مقتدایی، نتایج این بررسی در سال پایه، ملاک عمل جهت تعیین اقلام سبد شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی و میزان مصرف سالانه هر یک از اقلام سبد قرار می‌گیرد.

وی گفت: در آخرین سال پایه 1390 با مراجعه به حدود 16 هزار خانوار نمونه در مناطق شهری ایران الگوی مصرفی خانوارهای شهرنشین ایرانی تعیین و در محاسبات شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی مورد استفاده قرار گرفت.

مقتدایی یادآور شد: این نمونه 16 هزار تایی از خانوارها به گونه‌ای انتخاب شدند که نماینده مناسبی از تمام خانوارهای شهرنشین ایرانی برای تعمیم نتایج به کل جامعه باشند.

وی توضیح داد: با استفاده از نتایج بررسی بودجه خانوارهای شهری تمام کالاها و خدماتی که خانوارها مصرف می‌کنند در 12 گروه اصلی طبقه‌بندی (COICOP) می‌شوند که این اقلام بالغ بر 1200 عنوان است.

مقتدایی گفت: با استفاده از روش‌های آماری تعدادی نماینده از هر طبقه به منظور رصد قیمت‌ها انتخاب می‌شود به‌طوری که این اقلام نماینده توانایی تبیین قیمت تمام کالاهای طبقه مورد نظر را داشته باشند.

وی یادآور شد: در سال 1390 تعداد 385 قلم کالا و خدمت نماینده (294 قلم کالا و 91 قلم خدمت) با توجه به سهم مصرف اقلام نسبت به کل هزینه سالانه خانوارها انتخاب شده است.

مقتدایی ادامه داد: این اقلام، نماینده اقلام مصرفی خانوار هستند که با ضریب مشخص اهمیت (نسبت هزینه هر قلم به کل هزینه‌های مصرفی خانوار) وارد سبد شاخص می‌شوند.

به گفته وی، ضریب اهمیت اقلام غیرنماینده که (از نظر ضریب اهمیت) مقادیر ناچیزی هستند به ضریب اهمیت اقلام نماینده که از نظر تغییرات قیمت مشابه اند اضافه می‌شود؛ به عبارت دیگر ارزش ریالی تمامی کالاها یا خدماتی که توسط خانوار مصرف شده است، در محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی لحاظ می‌شود و هیچ ضریب اهمیتی حتی ناچیز کنار گذاشته نمی‌شود.

مقتدایی افزود: برای نمونه سهم هزینه‌هایی که خانوارها (وزن یا ضریب اهمیت) بابت مصرف نارنج و گریپ‌فروت می‌پردازند، به اقلام نماینده گروه مرکبات یعنی پرتقال، نارنگی و لیمو‌شیرین اختصاص داده می‌شود و بنابراین تمام اقلام مصرفی خانوارها در یکی از طبقات طبقه‌بندی بین‌المللی COICOP قرار می‌گیرد.

* ضرایب گروه های کالایی در محاسبه نرخ تورم

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی تاکید کرد: در این تقسیم بندی، گروه مسکن آب برق گاز و سایر سوخت ها با ضریب اهمیت 32.82 درصد در صدر گروه ها و گروه خوراکی ها و آشامیدنی ها با 104 قلم کالا و ضریب اهمیت 27.38 در رده بعدی قرار دارد و گروه دخانیات با 0.35 درصد ضریب اهمیت کمترین سهم را در سبد تورم دارد.

به گفته مقتدایی، تنها در گروه خوراکی ها و آشامیدنی ها 17 زیر گروه قرار می گیرد تا همه اقلام را نمایندگی کند.

** رصد تغییرات و لزوم حفظ کیفیت آمارهای اعلامی

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی با تاکید بر اینکه رکن دوم محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، رصد تغییرات قیمت اقلام سبد شاخص است، گفت: رصد تغییرات قیمت اقلام از اول هر ماه آغاز می شود و تا روز بیست‌ونهم همان ماه ادامه می یابد.

مقتدایی تصریح کرد: حفظ کیفیت آمارهای اعلامی بانک مرکزی و صیانت از امانت مردم یعنی آمارهای رسمی ایجاب می‌کند که فرایند قیمت‌گیری از اقلام، تقریبا تمام روزهای ماه را در برگیرد و پوشش جغرافیایی و جمعیتی متناسب داشته باشد.

وی توضیح داد: جمع‌آوری اطلاعات مربوط به قیمت کالاها و خدمات در همه شهرهای مورد بررسی از طریق مراجعه مستقیم آمارگیران ثابت، رسمی، محلی و کارآزموده اداره آمار اقتصادی بانک مرکزی به منابع اطلاع و مصاحبه با آن‌ها صورت می‌گیرد.

وی افزود: آمارگیران اقتصادی بانک مرکزی هر ماه به حدود 40 هزار منبع اطلاع مراجعه و قیمت جاری بیش از 121 هزار مظنه از کالاها و خدمات را پرسش می کنند و در صورتی که قیمت کالا یا خدمتی در ماه قیمت‌گیری نسبت به ماه گذشته افزایش یا کاهش داشته باشد، دلایل این نوسان بررسی می‌شود.

وی تاکید کرد: در جمع‌آوری اطلاعات همواره سعی می‌شود قیمت‌های عملی حاکم بر بازار هر شهر جمع‌آوری و گزارش شود.

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی افزود: پس از جمع‌آوری قیمت‌ها، اگر اقلام مورد قیمت گیری از نظر کیفی تغییراتی داشته باشند، اثرات تغییر قیمت به واسطه تغییر کیفیت استخراج و قیمت تعدیل شده وارد محاسبات شاخص می‌‌شود.

به گفته وی، از آنجا که به منظور حفظ کیفیت و جامعیت داده ها تا آخرین روزهای هر ماه فرایند جمع آوری قیمت ها ادامه دارد، لذا پس از جمع آوری قیمت ها فرآیند محاسبات انجام می گیرد و خلاصه نتایج به‌دست آمده از شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی برای هر ماه حداکثر در روز پنجم ماه بعد از طریق سایت بانک مرکزی منتشر می‌شود.

وی توضیح داد: پس از انتشار خلاصه نتایج، گزارش تفصیلی ماه مورد نظر تا روز بیست‌و‌پنجم هر ماه برای اطلاع عموم مردم، برنامه‌‌ریزان، محققان و غیره منتشر می شود.

مقتدایی تاکید کرد: علاوه بر شاخص‌های مندرج در گزارش ماهانه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، اطلاعات تفصیلی این شاخص در سطح زیرگروه‌ها و اقلام برای استفاده بیشتر در اختیار وزارتخانه ها، سازمان ها، متقاضیان و علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

به گفته وی، گزارش ماهانه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی انواع درصد تغییر شامل «درصد تغییر عدد شاخص ماه جاری نسبت به ماه قبل»، «درصد تغییر عدد شاخص ماه جاری نسبت به ماه مشابه سال قبل»، «درصد تغییر متوسط اعداد شاخص از ابتدای سال تا پایان ماه مورد گزارش نسبت به دوره مشابه سال قبل» و نیز «درصد تغییر میانگین دوازده ماه اعداد شاخص منتهی به ماه جاری نسبت به دوره مشابه قبل» نیز منتشر می‌شود.

وی یادآور شد: هر یک از درصدهای تغییر ذکر شده معنی و مفهوم خاصی دارند و بسته به اینکه از چند عدد شاخص در محاسبه آن استفاده شده است، کامل‌تر، گویاتر و قابل اطمینان‌تر می‌شوند.

وی با یادآوری اینکه درصد تغییر ماه جاری نسبت به ماه قبل بیانگر چگونگی تغییرات سطح عمومی قیمت‌ها نسبت به ماه قبل است، اظهار داشت: این تغییر اگر مثبت باشد نشان‌دهنده رشد قیمت‌ها، اگر صفر باشد نشان‌دهنده ثبات قیمت‌ها و در حالتی ‌که منفی باشد نشان‌دهنده کاهش قیمت‌ها نسبت به ماه گذشته است.

مقتدایی یادآور شد: این عدد روند تغییرات قیمت پس از رخداد آن را در ماه جاری نسبت به ماه قبل نشان می‌دهد و تنها توانایی توصیف وضعیت اقتصادی حاکم بر بازار را در محدوده ماه جاری نسبت به ماه قبل دارد.

مدیر کل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی ادامه داد: از آنجا که در محاسبه این شاخص تنها از دو عدد شاخص نزدیک به هم استفاده شده که در حالت کلی ممکن است ناشی از دلایل خاصی نظیر افزایش قیمت‌های مدیریت شده، تغییر آب و هوا، افزایش ناگهانی تعرفه‌ها و ... باشد، این شاخص توان توصیف وضعیت اقتصادی حاکم بر بازار را در محدوده همان ماه دارد.

مقتدایی درباره «درصد تغییر ماه جاری نسبت به ماه مشابه سال قبل» اظهار داشت: این شاخص، رشد شاخص قیمت‌های ماه جاری را نسبت به قیمت‌های ماه مشابه سال قبل نشان می‌دهد؛ اگر چه در این مورد هم از دو عدد شاخص استفاده شده اما به دلیل فاصله یک ساله بین اعداد شاخص، مقایسه بهتری از روند تغییر قیمت ها در دو مقطع مشابه را در دو سال متوالی نشان می‌دهد.

وی در عین حال افزود: البته این شاخص نوسانات احتمالی فواصل این دو ماه را دربرنمی‌گیرد و نمی‌توان از این درصد تغییر برای مقایسه چند ماه متوالی و تعیین روند تورم این ماه‌ها استفاده کرد.

مقتدایی توضیح داد: فرض کنید درصد تغییر شهریورماه سال 1394 نسبت به ماه مشابه سال قبل برابر 11.7 درصد و درصد تغییر مهرماه 1394 نسبت به ماه مشابه سال قبل برابر 10.8 درصد باشد؛ با ملاحظه این دو درصد تغییر نمی‌توان به این نتیجه رسید که در یک ماه گذشته سطح عمومی قیمت‌ها 0.9 واحد کاهش یافته است.

وی افزود: زمانی که از دو عدد شاخص با فاصله یک سال برای بررسی وضعیت تغییر قیمت‌ها استفاده می‌کنیم، ممکن است مقطعی از زمان را که قلم خاصی دارای افزایش قیمت است، با مقطعی که سطح قیمت آن قلم پایین بوده مقایسه کنیم، در صورتی که قیمت این قلم همچون میوه ها و سبزی ها در ماه‌های مختلف سال هم قیمت های پایین و هم قیمت های بالا را در بازار ثبت کرده باشد.

** تفسیر بلندمدت تر از تغییر شاخص ها

مقتدایی درباره «درصد تغییر متوسط شاخص از ابتدای سال تا ماه جاری نسبت به دوره مشابه سال قبل» نیز چنین توضیح داد: این شاخص تغییرات دو دوره با طول یکسان را از دو سال پیاپی با هم مقایسه می‌کند که در آن روند تغییر قیمت ها از ابتدای هر سال تا ماه جاری با همین دوره در سال قبل مقایسه می شود.

وی تاکید کرد: این درصد تغییر در ماه‌های پایانی سال به دلیل اینکه اطلاعات مربوط به ماه های بیشتری از سال حضور دارند، دربرگیرنده حجم بیشتری از اطلاعات تورمی است.

مقتدایی گفت: «درصد تغییر دوازده ماه منتهی به ماه جاری نسبت به دوره مشابه قبل» شاخص دیگری به شمار می رود که همواره دربرگیرنده اطلاعات 24 ماه متوالی است.

به گفته وی، این شاخص علاوه بر دارا بودن حجم زیادی از اطلاعات، امکان مقایسه دوره‌های متوالی با یکدیگر را نیز فراهم می‌کند و نواقص درصدهای تغییر قبلی را به خوبی پوشش می‌دهد.

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی تاکیدکرد: به این دلیل است که استانداردهای بین‌المللی، این شاخص را به عنوان نرخ تورم (برای شاخص کل) در نظر می‌گیرند چرا که متکی به ضریب اهمیت کالاها و تغییر هر یک از آن‌ها در دوازده ماه سال است.

مقتدایی افزود: شاخص فوق الذکر در برگیرنده نوسانات فصلی قیمت ها و مصرف متفاوت از اقلام کالاها و خدمات در طی یک سال است. لذا حساسیت های مربوط به در نظر نگرفتن شرایط متفاوت را از بین می برد. پس می توان گفت این شاخص برای مقایسه تورم در دو سال متوالی نسبت به دیگر شاخص ها ارجح است.

** گزارش های هفتگی از قیمت کالاهای اساسی

مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی همچنین گفت: به منظور اطلاع هر چه دقیق‌تر و سریع‌تر از قیمت برخی از اقلام مهم مواد خوراکی و مقایسه قیمت فروش این کالاها با قیمت‌های تعیین شده رسمی (مثلاً میادین شهرداری)، علاوه بر قیمت‌های مربوط به شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، به‌طور هفتگی قیمت مواد مهم خوراکی در تهران جمع‌آوری و در قالب «گزارش متوسط قیمت خرده فروشی برخی از مواد خوراکی در تهران» منتشر می‌شود.

مقتدایی افزود: این بررسی همچنین برای اطلاع زود هنگام از تغییرات مواد خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و نتایج آن در محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی شهر تهران لحاظ می‌شود.

وی یادآور شد: در جمع‌آوری قیمت‌های اقلام گزارش هفتگی، همان اصول پراکندگی زمانی و مکانی شاخص (در سطح شهر تهران) رعایت می‌شود.

مقتدایی افزود: افزایش‌های قابل توجه در تغییرات قیمت اقلام در دوره‌های مختلف، با وزن‌های اقلام، موزون می شود و شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی را نتیجه می‌دهد.