در حال حاضر که مهم‌ترین راه صادراتی ایران به روسیه، مرز زمینی و جاده‌ای آستارا است به دلیل موانع مختلف داخلی و خارجی، پاسخگوی این حجم صادرات و تقاضای زیاد شکل گرفته طی سال‌های اخیر نیست و متاسفانه منجر به ایجاد صف و معطلی کامیون‌ها و افزایش بی رویه کرایه حمل و مشکلات متعدد دیگر، در زمان اوج صادرات شده است.
از اساسی‌ترین راهکارها برای حل این معضل، انتخاب راه‌ها و مسیرهای جایگزین در روش حمل و نقل است. علاوه بر حمل و نقل دریایی که از پتانسیل خوبی برای صادرات به کشور روسیه داراست، حمل و نقل ریلی نیز از ظرفیت بسیار بالایی در این زمینه برخودار است و با ایجاد الزامات و پیش نیازهای آن می تواند مکمل و یا حتی جایگزین ایده‌‌آلی برای حمل و نقل زمینی باشد. چرا که حمل و نقل ریلی پس از حمل و نقل دریایی ارزان‌ترین روش حمل در دنیا به شمار می آید.
از طرفی شبکه راه آهن فدراسیون روسیه، کلیه مناطق و مراکز جمعیتی این کشور را به هم متصل کرده است. طول کل راه آهن روسیه حدود 128 هزار کیلومتر است که بیش از 10 هزار کیلومتر آن در اختیار قطارهای با سرعت بالا است. با توجه به وسعت کشور روسیه و شرایط سرد و سخت آب و هوایی در زمستان، در بین شکل‌های گوناگون حمل و نقل در این کشور، حمل و نقل ریلی جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است و بیشترین حجم جابجایی مسافر و بار در روسیه توسط این بخش انجام می شود. تصویر زیر نقشه راه آهن روسیه و گستردگی آن را نشان می دهد که خطوط پیوسته قرمز رنگ نشان دهنده مسیر قطارهای سریع السیر می باشد.
در حال حاضر شبکه ریلی جمهوری اسلامی ایران در منطقه شمال غربی کشور برای اتصال به خطوط ریلی همسایه‌های شمالی معطل تکمیل راه آهن مسیر رشت – آستارا است. این طرح مهم ترین پروژه حمل و نقل ریلی ایران و روسیه محسوب می شود که چندین سال است موضوع بحث فعالین این حوزه بوده است. پروژه مذکور تکمیل کننده مسیر کریدور شمال – جنوب است و باعث خواهد شد محموله‌های ترانزیتی به صورت ترکیبی از کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا بالاخص هند به بنادر جنوبی ایران منتقل شده و از آنجا توسط قطار باری تا روسیه و شهرهای مختلف آن مانند مسکو و سن پترزبورگ و سپس شمال اروپا حمل شود.
این پروژه قرار بود با سرمایه‌گذاری حدود 500 میلیون دلاری جمهوری آذربایجان تکمیل شود. اما این کشور با بد عهدی و به بهانه محدودیت‌های ناشی از اعمال از اجرای این طرح سرباز زد. بر اساس آخرین خبرها، طی توافقی که میان سازمان برنامه و بودجه با قرارگاه خاتم الانبیا انجام شده، قرار است قرارگاه خاتم‌الانبیا جهت مشارکت در اجرا و تکمیل خط آهن رشت – آستارا وارد عمل شود که امید می رود هر چه زودتر این مهم عملی شده و به جد دنبال شود.
اما ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت است که خطوط ریلی جمهوری آذربایجان تا داخل مرزهای کشور ما آمده است و امکان حمل و نقل ریلی از مرز آستارای گیلان وجود دارد. خطوط ریلی آذربایجان به اروپا و آسیای مرکزی متصل است و این امکان وجود دارد که محصولات صادراتی کشور ما تا آستارا حمل شده و سپس از طریق حمل و نقل ریلی به روسیه منتقل شود. اما طبق آن چه گفته شد اتصال خط آهن رشت – آستارا به خطوط ریلی آذربایجان برای توسعه تجاری ایران در بخش ریلی اهمیت بسیاری دارد.
همان طور که گفته شد در حال حاضر این امکان وجود دارد تا محصولات صادراتی ایران به روسیه، که اغلب مواد غذایی تازه و فسادپذیر هستند از طریق حمل و نقل ریلی از آستارای گیلان به سمت این کشور حمل شوند که این روش حمل و نقل از مزایای بسیار زیادی برخوردار است.
بر اساس پروتکل‌ها و موافقتنامه‌های حمل و نقل بین‌المللی بار از طریق ریل، کشور ثالث حق معطل کردن محموله‌های ترانزیتی را نداشته و باید بر اساس زمان استاندارد محموله‌های ریلی را از خاک خود عبور دهد که این مهم باعث می شود تا کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان نتوانند بر سر ترانزیت کالا از ایران به روسیه سنگ اندازی کنند و باعث معطلی محموله‌ها و فاسد شدن آن‌ها شوند. از طرف دیگر همین امر موجب می شود بتوان زمان تقریبا دقیقی را برای رسیدن کالاها به مقصد در روسیه در نظر گرفت و بر اساس آن حرکت منظم قطار و محموله‌ها را برقرار کرد، چرا که مدت زمان حمل کالاهایی مانند سبزیجات، صیفی‌جات و میوه‌ها که فسادپذیری بالایی دارند بسیار حائز اهمیت است.
موضوع دیگر هزینه و کرایه حمل در این مسیر ترانزیتی است که در حال حاضر حمل و نقل زمینی و جاده‌ای، نوسانات بسیار بالایی دارد و موجب افزایش هزینه تمام شده کالاها و محصولات صادراتی ایران می شود. این در حالی است که با برنامه ریزی درست و ایجاد رونق در مسیر حمل و نقل ریلی، می توان هزینه ثابتی را در طول سال برای صادرات در نظر گرفت تا تولیدکنندگان و تجار نیز دچار ضرر و زیان ناشی از نواسانات هزینه‌های حمل و نقل نشوند.
اما برای فراگیر شدن استفاده از مسیر ریلی جهت صادرات به روسیه باید اقداماتی انجام داد. در این راستا نیاز است تعداد قابل توجهی کانتینر و واگن خریداری یا اجاره شود تا اختصاصا در این مسیر مورد استفاده قرار گیرد و در همه فصول سال پاسخگوی نیاز تجار و صادرکنندگان این مسیر باشد. در این مورد همچنین می توان از ظرفیت کشور روسیه استفاده کرد چرا که طرف‌های روس نیز اعلام آمادگی کرده‌اند که به مشارکت در طرح راه آهن و حمل و نقل ریلی کریدور شمال – جنوب در ایران علاقه دارند. در این راستا اخیرا ورونیکا نیکیشینا، رییس مرکز صادرات روسیه اعلام کرده است: «مرکز صادرات روسیه برای ارائه خدمات شرکت های روسی از نظر تامین تجهیزات ازجمله سوئیچ ها، خطوط ریلی و سایر تجهیزات لازم برای اجرای طرح کریدور راه آهن شمال – جنوب در ایران آماده است». تامین واگن و کانتینر در این مسیر می تواند گام نخست طرف های روس برای مشارکت در تکمیل کریدور ریلی شمال – جنوب باشد.
*گروه اقتصاد بین‌الملل، اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران
