اقتصادآنلاین - عاطفه حسینی؛ موضوع مهاجرت نخبگان بحث تازه‌ای نیست، بلکه پدیده‌ای است که از دیرباز تاکنون به گونه‌های مختلف و چشمگیری در کشورهای جهان سوم دیده می‌شود. پدیده فرار مغزها به عنوان یک آسیب اجتماعى از دهه چهل در ایران آغاز شد؛ یعنى زمانى که کشورهاى اروپایى بازسازى خرابی‌هاى پس از جنگ را آغاز کردند و در پى فرایند صنعتى‌شدن با احساس نیاز به متخصصین و نخبگان در این زمینه به جذب آنها از کشورهاى جهان سوم پرداختند.
علی‌رغم اینکه فرار مغزها از ایران حدودا سابقه‌‌ای چهل ساله دارد و به دوران پیش از انقلاب بازمی‌گردد، اما موج عظیم و گسترده مهاجرت دانشگاهیان و نخبگان در سال‌های گذشته زنگ خطر را در کشور به صدا درآورده است.
یکی از شاخص‌هایی که وضعیت مهاجرت از کشور را ترسیم می‌کند، خالص مهاجرت بین‌المللی است. این شاخص عبارت است از تعداد مهاجرانی که به داخل کشور مهاجرت کرده‌اند منهای تعداد مهاجرانی که به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. آمار‌ها نشان می‌دهند که در سال‌های ۲۰۰۲، ۲۰۰۷، ۲۰۱۲، ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۱۸ مهاجرت در ایران منفی بوده است. به‌عبارت دیگر، طی سال‌های مذکور تعداد مهاجران بین‌المللی واردشده به کشور کمتر از تعداد مهاجران بین‌المللی خارج‌شده از کشور بوده است.
براساس آمارهای بین‌المللی، در دوره زمانی مورد بررسی، تعداد تجمیعی کل مهاجران ایرانی ساکن در خارج از کشور با روندی افزایشی از اندکی کمتر از ۶۹۱ هزار نفر در سال ۱۹۹۰ میلادی به بیش از ۲.۷ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ رسیده است. این آمار در حالی است که در بررسی‌های دیگری برآورد شده تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور بین پنج تا شش میلیون نفر است.
عوامل اقتصادی، سیاسی، قانونی، اجتماعی و عدم شایسته‌سالاری از جمله مهم‌ترین دلایل مهاجرت ایرانیان در سال‌های گذشته بوده است.
رییس جمعیت حقوقدانان ایرانی مدافع حقوق بشر در گفت‌وگو با اقتصادآنلاین با تاکید بر اینکه افراد تیزهوش، ممتاز و نخبه باید مورد حمایت دستگاه‌های دولتی و حکومتی قرار گیرند، گفت: امروزه کشورهای غربی و توسعهیافته دریافته‌اند که عامل اصلی توسعه آنها نه تنها سرمایه، بلکه استعدادهای درخشان آنها بوده است. سرمایه به تنهایی عامل رشد و نمو یک جامعه نیست، بلکه آن چیزی که اهمیت دارد این است که سرمایه در دست نخبگان قرار گیرد.
نبی‌الله احمدلو ادامه داد: به همین دلیل است کشورهای غربی همواره به دنبال جذب استعدادهای درخشان سایر کشورها از جمله کشورهای آسیایی و خاورمیانه هستند و نخبگان کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیستند. این کشورها توانسته‌اند با سرمایه‌گذاری، محیطی مناسب با امکانات لازم را برای نخبگان فراهم کنند.
شواهد نشان می‌دهد اغلب کشورهای مورد نظر مهاجران ایرانی جزء کشورهای توسعهیافته و بویژه عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه هستند. به ترتیب کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، بریتانیا و سوئد بیشترین تعداد مهاجران ایرانی را در خود اسکان داده‌اند و جمعیت مهاجران ایرانی ساکن در پنج کشور مذکور بیش از ۷۰ درصد جمعیت مهاجران ایرانی مقیم خارج از کشور را تشکیل می‌دهند.
همچنین براساس آخرین آمارهای موجود، تعداد مهاجران ایرانی با تحصیلات دانشگاهی از حدود ۲۹۰ هزار نفر در سال ۲۰۰۱ به ۴۷۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۰ رسیده و سپس در سال ۲۰۱۷ در حدود ۶۰۰ هزار نفر قرار شده است.
به همین دلیل در سال‌های گذشته مسئولان همواره تلاش کرده‌اند تا با وضع قوانینی برای روند پرشتاب و افزایشی مهاجرت نخبگان به خارج از کشور دست‌اندازهایی ایجاد کنند. احمدلو در این‌باره گفت: در ایران همواره تلاش‌هایی برای حفظ نخبگان در داخل کشور صورت گرفته است. در سازمان ملی نخبگان و همچنین معاونت علمی و فرهنگی ریاست جمهوری آیین‌نامه‌هایی برای حمایت از نخبگان تدوین شده است.
برای مثال آیین‌نامه احراز استعدادهای برتر و نخبگی به منظور تحقق بخشیدن به تأکید مقام معظم رهبری بر «استفاده صحیح و مناسب از ظرفیت‌های علمی نخبگان در راستای توسعه همه‌جانبه کشور» و در اجرای ماده ۴ اساسنامه بنیاد ملی نخبگان درباره تعریف نخبه و احراز استعدادهای برتر و نخبگی افراد تصویب شده است.
خردادماه سال جاری نیز در شورای عالی انقلاب فرهنگی قانون ۹ ماده‌ای راهکارها و نحوه حمایت از نخبگان و اموری که می‌تواند به نوعی از نخبگان کشور صیانت و پاسداری کرده و به بازگشت نخبگان ایرانی در سطح جهان به کشور و نیز جذب نخبگان غیرایرانی از کشورهای همسایه و کشورهای مسلمان کمک کند، به تصویب رسید.
رییس جمعیت حقوقدانان ایرانی مدافع حقوق بشر با بیان اینکه در کشور قوانین زیادی برای حمایت از نخبگان و مبتکران وجود دارد، تصریح کرد: علی‌رغم اقدامات صورت‌گرفته، در سال‌های گذشته تعداد زیادی از نخبگان که نیاز به حمایت داشته‌اند از کشور خارج شده‌اند. بنابراین تنها با تدوین قانون و آیین‌نامه، نمی‌توان نخبگان و مبتکران را در کشور حفظ کرد بلکه برای حفظ نخبگان در داخل کشور لازم است رفتارهای حکومتی تغییر کند و دانشگاه‌‌ها و صنعت از ایده‌ها، توانایی و ابتکار نخبگان استفاده کنند.
این وکیل دادگستری همچنین اظهار کرد: یکی از وظایف مهم دولت تامین نخبگان از نظر مالی و معیشتی است. لازم است استعدادها و مبتکران دغدغه تامین مسکن، کار و ... را نداشته باشند و بتوانند با عزمی جزم تمرکز و توجه خود را بر پیشرفت و اعتلای کشور بگذارند. در قدم بعدی با ورود آنها به نظام آموزشی کشور، می‌توان نسلی مبتکر را به کشور تحویل داد.
همچنین یکی دیگر از اهداف مسئولان در سال‌های گذشته بازگرداندن نخبگان از سایر کشورها به ایران بوده است. در همین رابطه به تازگی وزیر امور خارجه با بیان اینکه ایران‌هراسی در بین ایرانیان خارج از کشور یک معضل است، گفت که بحث ایرانیان دوتابعیتی موضوعی است که یکبار برای همیشه باید حل شود و این موضوعی است که باید در سطح قانون‌گذاری در مجلس مورد پیگیری قرار گیرد.
امیرعبداللهیان همچنین وعده داد: قرار است سامانه‌ای راه بیفتد که اعلام کند شما هیچ مشکلی برای ورود و بازگشت از ایران ندارید؛ اگر مشکلی پیش آمد، وزارت خارجه مسئول است؛ این را تضمین می‌کنیم.
از سوی دیگر در قانون مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی بر ممنوعیت فعالیت‌های تبلیغی و رسانه‌ای که به هر نحو به دنبال جذب نخبگان ایرانی به خارج از کشور باشد، تاکید شده است.
احمدلو با اشاره به تبلیغات صورت‌گرفته برای مهاجرت نخبگان به خارج از کشور بیان کرد: در همه موارد مهاجرت نخبگان به کمبود امکانات و سرمایه ارتباطی ندارد و در این بین تبلیغات رسانه‌ای که برخی از آنها مغرضانه است، نقش مهمی دارند. بنابراین در این موارد آموزش و پرورش با توجه به نقش مهمی که در ایجاد آگاهی و پرورش هویت ملی در کودکان و نوجوانان دارد، می‌تواند جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.
وی با اشاره به سرمایه و امکاناتی که برای تربیت نخبگان در کشور صرف می‌شود، افزود: جای خالی نخبگان و مبتکران ضربه مهلکی بر کشور وارد خواهد کرد. بنابراین نباید مراکز بصورت غیرقانونی اجازه داشته باشند با تبلیغات گمراه‌کننده نخبگان را از کشور خارج کنند زیرا در این صورت کشور تبدیل به کارگاه مجانی تربیت نیروی انسانی متخصص برای کشورهای توسعهیافته دنیا خواهد شد.
