آیا ایران کم آب است؟/ مقصر کم آبی کیست؟

به گزارش اقتصاد آنلاین؛ اگر چه ایران سال‌هاست با کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کند، اما هنوز عده بسیاری معتقدند که ایران سرزمین خشکی نیست و تنها ریشه بحران آب، مدیریت نادرست منابع می‌باشد. به هر حال، ادامه‌ روند فعلی می‌تواند معضل آب را که در حال حاضر در برخی از فصل‌های سال به بحران تبدیل می‌شود، تبدیل به یک بحران دائمی برای کشور کند.

آیا ایران سرزمین کم آبیست؟

برای پیدا کردن ریشه بحران آب در ایران، ابتدا به وضعیت منابع آبی در کشور می‌پردازیم. طبق گزارش‌های سازمان جهانی غذا و کشاورزی (فائو)، ایران در گروه کشورهای کویری قرار دارد و تنها بخش‌های محدودی از آن قابلیت فعالیت‌هایی مانند کشاورزی دارد.

همچنین از نظر میزان بارش نیز ایران در زمره کشورهاییست که در دنیا جزو گروه‌های کم بارش به شمار می‌رود. نقشه زیر، وضعیت میزان بارش در دنیا را نشان می‌دهد.

بنابراین ایران کشوری است که از طبیعی با معضل کم آبی دست و پنجه نرم می‌کند. در سال‌های اخیر نیز شاید وقوع خشکسالی‌ بوده‌ایم. اما آیا وضعیت منابع آبی در کشور در سال‌های آینده بدتر خواهد شد؟

آیا وضعیت منابع آبی بدتر خواهد شد؟

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی وضعیت منابع آبی در کشور پرداخته است. طبق این گزارش، مقادیر آب تجدیدپذیر در کشور از 130 میلیارد متر مکعب در سال 1373، به 123 میلیارد متر مکعب در سال 1386، و 104 میلیارد متر مکعب در سال 1390 رسیده است. همچنین طبق  محاسبات مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران و بر اساس برآوردهای منتهی به سال ۱۴۰۰، کاهش چشمگیر منابع آب در دسترس کشور در حد ۴۸ درصد رخ‌داده است.

همچنین مقایسه آمار دوره ۴۵ ساله منتهی به سال آبی ۹۰-۱۳۸۹ با دوره ۴۰ ساله منتهی به سال آبی ۸۵-۱۳۸۴ نشان می‌دهد که حجم بارندگی ۵ درصد کاهش، حجم تبخیر و تعرق واقعی ۱.۲ درصد افزایش و حجم آب تجدیدپذیر تولیدشده در کشور ۱۸ درصد کاهش‌یافته است.

بنابراین منابع آب تجدیدپذیر در کشور در سه دهه گذشته همواره رو به کاهش بوده است و در صورت ادامه همین روند، می‌توان انتظار کاهش بیشتر آن در آینده را داشت. از سویی وضعیت آب و هوایی در کشور نیز به ضرر منابع آبی بوده است.

رفتار با آب چگونه است؟

اگرچه آب در ایران یک منبع کمیاب می‌باشد، اما رفتار اقتصادی با آن طوری است که گویا منابع فراوان و بی‌نهایت آب در کشور وجود دارد. باید در نظر داشت که ایران یکی از ارزان‌ترین آب‌ها را در دنیا دارد. نقشه زیر، وضعیت قدرت خرید آب در دنیا را نشان می‌دهد.

از سوی دیگر، مواردی مانند پایین نگه داشتن قیمت انرژی، نوعی یارانه به مصرف‌کنندگان بزرگ آب مانند بخش کشاورزی است. در واقع قوانین اقتصادی ما مصرف‌کنندگان را به مصرف بیشتر و غیر بهینه‌تر منابع آبی تشویق می‌کند.

نقشه زیر، وضعیت تنش آبی در دنیا را نشان می‌دهد. تنش آبی به بررسی میزان تقاضای آب در مقابل عرضه آن می‌پردازد. مشاهده می‌شود ایران جزو پرتنش‌ترین کشورها در حوزه منابع آبی می‌باشد.

مقصر مصرف آب در ایران کیست؟

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بخش کشاورزی سهم 89 درصدی در مصرف منابع آبی در کشور دارد. پس از آن مصرف خانگی سهم 8.5 درصدی، و صنایع سهم 2.7 درصدی در مصرف منابع آبی در کشور دارند. پس برای اصلاح وضعیت فعلی، ابتدا باید به سراغ بخش کشاورزی رفت. ارزان بودن بیش از اندازه منابع آبی و انرژی، یکی از مهم‌ترین دلایل مصرف بالای آب در بخش کشاورزی است.

تا پیش از امکان حفر چاه‌ها در کشور، ایرانیان توانسته بودند تا با استفاده از قنات، به کشاورزی در منطقه کم آب ایران بپردازند. با ورود چاه‌های برقی به کشور، کشاورزان توانستند به منابع آبی زیر زمینی بیشتری دست پیدا کنند. این موضوع تا جایی رواج پیدا کرد، که وضعیت کشاورزی دیگر متناسب با شرایط اقلیمی کشور نیست. چرا که از سویی آب بسیار ارزان است. بنابراین شما می‌توانید با هزینه پایینی (در مقایسه با کم‌یابی آب در کشور)، در هرجایی که خاک اجازه داد به کشاورزی بپردازید بدون اینکه به هدررفت آب در فرایند کشاورزی خود فکر کنید. باید توجه داشت که با قیمت‌های فعلی، سرمایه‌گذاری برای بهبود بهره‌وری در آبیاری زمین‌های کشاورزی صرفه اقتصادی ندارد.

حتی در صورتی که فردی بخواهد وضعیت آبیاری خود را بهینه کند با دو چالش مواجه می‌شود. یک اینکه به دلیل ارزان بودن آب، تفاوت چشمگیری در کاهش هزینه‌های وی به دلیل کاهش مصرف اتفاق نخواهد افتاد. از سوی دیگر، هزینه تولید محصول برای وی به دلیل خرید تجهیزات جدید بالا می‌رود. باید توجه داشت تجهیزات جدید تنها در صورتی کارایی خواهند داشت، که نسبت به هزینه‌ای که برای آن می‌شود قادر به افزایش تولید و کاهش سایر هزینه‌های کشاورز شوند. افزایش این هزینه‌ها، باعث می‌شود کشاورز توان رقابت خود با سایر کشاورزانی که هزینه خود را افزایش نداده‌اند را از دست بدهد.

همچنین حتی در صورتی که شرایط کم آبی در یک منطقه به صورت طبیعی به شخصی اجازه کشاورزی در آن منطقه را ندهد، آن فرد می‌تواند با استفاده از حفر چاه به منابع آبی زیر زمینی دسترسی پیدا کرده و کشاورزی کند. اتفاقی که سال‌هاست در کشور در حال وقوع است.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تعداد چاه‌های موجود در کشور از 47 هزار حلقه به 857 هزار حلقه رسیده است. همچنین ارزان بودن بیش از اندازه منابع انرژی، باعث شده تا انگیزه بالایی برای حفر چاه‌های غیر مجاز وجود داشته باشد. اقدامات دولتی برای مقابله با این مسئله نیز کارساز نبوده است. باید توجه داشت که بهترین راهی که می‌تواند با انگیزه اقتصادی ناشی از یک کار خلاف مقابله کند، از بین بردن آن انگیزه است. بنابراین تا زمانی که منابع انرژی ارزان بوده و حفر چاه‌های غیر مجاز سود اقتصادی بالایی داشته باشد، نمی‌توان با آن به درستی مقابله کرد.

حفر این چاه‌ها، نه تنها باعث از بین رفتن منابع آبی زیر زمینی و تغییرات مخرب اقلیمی در کشور می‌شود، بلکه کیفیت آن منابع آبی را نیز از بین می‌برد. تخلیه‌ی منابع آب زیرزمینی باعث تغلیظ عناصر نامطلوب، شور شدن آب‌های زیرزمینی و هجوم آب‌های شور به آن‌ها می‌شود.

در دنیا برای مقابله با کمبود آب چه اقداماتی انجام شده است؟

یکی از کشورهایی که با مشکلاتی مانند ایران در زمینه کشاورزی و کم آبی دست و پنجره نرم می‌کرد، استرالیا می‌باشد. این کشور نیز در دهه 80 میلیادی با مشکلات جدی در زمینه منابع آبی مواجه شده بود. در نهایت کارشناسان طراحی را تحت عنوان بازار آب ارائه دادند.

ابتدا با توجه به ویژگی‌های اقتصادی و جغرافیایی هر منطقه، به افراد سهمیه آب مشخصی داده شد. کشاورزان در صورتی که کشاورزان برای فعالیت‌های خود به میزان بیشتری آب نیاز داشتند، باید آن را از کشاورزان دیگر خریداری می‌کردند. بنابراین، آن‌ها در تلاش بودند تا با نوآوری و بالا بردن بهره‌وری در آبیاری، مصرف آب خود را تا حد امکان کاهش دهند. در ابتدا این طرح چند چالش اصلی داشت. برخی از کشاورزان، به انتقال منابع آبی از زمین‌های خود راضی نمی‌شدند. در واقع اگر کسی می‌خواست به آب آن منطقه دسترسی داشته باشد، در مواقعی مجبور می‌شد زمین‌های آن منطقه را خریداری کند. در واقع مشکلات مربوط به حق مالکیت، یکی از چالش‌های اصلی در اجرای پروژه بازار آب در استرالیا بود. این مشکل در نهایت با وضع برخی از قوانین تا حدودی برطرف شد.

مشکل بعدی، آسیب‌های زیست محیطی بود. اگر چه عرضه و تقاضا قیمت آب را مشخص میکند و این نظام می‌تواند تا میزان قابل توجهی نسبت به شیوه‌های قدیمی مشکل‌های زیست محیطی را کاهش دهد، اما به طور کلی فرایندهای انتقال آب در حال آسیب رساندن به محیط زیست در استرالیا بود. برای مقابله با این مسئله، با توجه به شرایط اقلیمی در هر منطقه، سقف مشخصی برای برداشت آب مشخص شد.

توسعه این طرح در نهایت بهبود قابل توجهی را در مدیریت منابع آبی در این کشور به دنبال داشته است. بازار آب در ادامه در کشورهای بسیاری به اجرا درآمد. بعضی از این کشورها عبارتند از آمریکا، شیلی، اسپانیا، چین، و ...

کشورهای مختلف در شیوه اجرای بازار آب تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که به عوامل اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی مختلف در آن کشور بستگی دارد. جدول زیر، بازار آب در برخی از کشورهای دنیا را نشان می‌دهد.

همچنین بازار آب در کشورهای مختلف نتایج مختلفی داشته است اما نتایج اقتصادی در بیشتر کشورها مثبت گزارش شده است. جدول زیر، به نتایج اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بازار آب در کشورها و مناطق مختلف می‌پردازد.

ایران نیز می‌تواند با الگوبرداری از کشورهای مختلف، بازار آب را تشکیل دهد. به این ترتیب که ابتدا باید طرح آمایش سرزمین اجرایی شود. وضعیت اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی هر منطقه با جزئیات هرچی بیشتر مشخص گردیده، و سپس متناسب با آن‌ها حق آبه مناطق مختلف تخصیص یابد.

سپس نیاز است تا زیرساخت‌های لازم جهت مبادله آب در یک بازار آزاد تشکیل شود. معاملات بازار آب، می‌تواند در فضایی مانند بورس صورت بگیرد. در این فضا، قیمت آب بر اساس عرضه و تقاضا مشخص می‌شود. در نهایت، افراد انگیزه بالایی خواهند داشت که در مصرف آب صرفه‌جویی کنند. در این شرایط علاوه بر مکانیزم قیمت، انگیزه اقتصادی ناشی از فروش آب می‌تواند به کاهش مصرف آب در بخش‌های مختلف کمک کند.

همچنین بخش‌هایی از کشور که در شرایط کم آبی به سر می‌برند نیز می‌توانند از این طرح استفاده کنند. آن‌ها می‌توانند سهمیه آب خود را در بازار آب به فروش برسانند و درآمدهای حاصل از آن را صرف سرمایه‌گذاری در سایر امور کنند. همچنین به دلیل واقعی بودن قیمت‌ها، انگیزه بالایی برای کاهش مصرف با استفاده از سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها به وجود خواهد آمد. بدین ترتیب دیگر انگیزه‌ای برای حفر چاه‌های غیر مجاز نیز وجود نخواهد داشت چرا که صرفه اقتصادی آن در صورت واقعی بودن قیمت‌ها بسیار پایین خواهد آمد.

در این بازار در صورتی که کشاورزان بتوانند بهره‌وری خود را افزایش داده و سوددهی بالایی داشته باشند، می‌توانند آب را از سایر مناطق و سایر کشاورزان که بهره‌وری پایین‌تری داشته‌اند خریداری کنند. بدین ترتیب منابع کمیاب آب به پربازده‌ترین کشاورزان خواهد رسید و تخصیص موجود کارا خواهد بود.

به هر حال باید در نظر داشت که مشکلات اولیه و انجام اصلاحات در این طرح اجتناب ناپذیر خواهد بود. چرا که شریط در هر کشوری در دنیا برای بازار آب متفاوت است و با وجود تجربه‌های فراوان، نیاز است تا با چالش‌های این طرح به صورت عملی مواجه شد.

همچنین در حال حاضر بازار آب در مناطقی از ایران به صورت آزمایشی و تحقیقاتی در حال اجراست.