ظرفیت تولید وکیوم باتوم به عنوان ماده اولیه تولید قیر در کشور محدود بوده و بر اساس سوابق سنواتی حدود شش میلیون تن وکیوم باتوم توسط پالایشگاه‌ها در بورس کالا عرضه می‌شود. شایان ذکر است که میزان عرضه این محصول توسط پالایشگاه‌ها تابع سیاست‌های کلان ابلاغ شده توسط وزارت نفت به پالایش و پخش و به تبع آن پالایشگاههای کشور است؛ به نحوی که با توجه به شرایط فروش سایر فرآورده‌ها، مقدار وکیوم باتوم قابل عرضه در بورس کالا مدیریت می‌شود.
نکته قابل توجه اینکه علاوه بر شرکتهای تولید کننده قیر، امکان خرید وکیوم باتوم برای صنایع دیگر – به غیر از صنعت قیر – نیز در بورس کالا وجود دارد. از سویی دیگر صنعت قیر با چالش عمده صدور بیش از بیست و پنج میلیون تن پروانه بهره برداری کارخانه قیر مواجه است که بیش از چهار برابر کل ظرفیت وکیوم باتوم عرضه شده در سنوات گذشته است
به نظر می‌رسد صادرکنندگان پروانه های بهره برداری کارخانه قیر اعتقاد داشته‌اند که مستقل از ظرفیت تولید وکیوم باتوم پالایشگاههای کشور، می‌توان پروانه بهره‌برداری صادر کرد تا شرکتهای تولیدکننده قیر در یک اقیانوس قرمز برای روشن نگاه داشتن چراغ واحد تولیدی خود به رقابت با سایر خریداران بپردازند تا شاید بتوانند لااقل بخشی از ظرفیت اسمی کارخانه خود را که سرمایه‌گذاری کلانی نیز برای آن کرده‌اند فعال نگه دارند.
همین امر باعث شده که در بازار وکیوم باتوم در اغلب پالایشگاههای کشور با عدم توازن عرضه و تقاضا مواجه باشیم. البته در برخی پالایشگاه‌ها مثل پالایشگاه تبریز، با توجه به بسته شدن مرزهای ترکیه به روی صادرات قیر ایران، تاحدودی این توازن برقرار شده‌است که البته در زمان‌هایی که با توجه به قیمت‌های بالای رقابتی پالایشگاههای بندر عباس، تهران و اصفهان، تقاضا به سمت این پالایشگاه نیز هدایت می‌شود.
از سوی دیگر بر اساس مصوبات شورای رقابت و ستاد تنظیم بازار به منظور ایجاد شرایط یکسان برای خرید وکیوم باتوم، پالایشگاههای کشور مکلف هستند تا کل فروش وکیوم باتوم را صرفا از طریق بورس کالای ایران انجام دهند که البته بخش عمده این تصمیم ناشی از درخواست خود شرکتهای قیر ساز بوده است که البته اتخاذ این تصمیم گام مفیدی در شفاف سازی مقادیر عرضه پالایشگاه‌ها و شناسایی خریداران وکیوم باتوم و میزان خرید آنها تلقی می‌شود.
لذا در این مکانیزم، بورس کالا به عنوان بازاری تعیین شده که در آن شش میلیون تن عرضه سالانه وکیوم باتوم با بیش از بیست میلیون تن تقاضای سالانه برای آن روبرو است و لاجرم رقابت برای تامین خوراک اجتناب ناپذیر خواهد بود. بنابراین بورس کالا به جز اعمال یکسری الزامات قانونی، نقشی قابل ذکری در رقابت‌ها ندارد و خواستگاه رقابت، عدم توازن در عرضه و تقاضا است و نه مکانیزم بورس کالا. البته بورس کالا می‌تواند با اعمال برخی اصلاحات، به میزان محدودی این عدم توازن را مدیریت نماید.
بنابراین افرادی که اینگونه استدلال می‌کنند که عرضه وکیوم در بورس باعث این نابسامانی در بازار ماده اولیه قیر شده، لازم است به این موضوع بیندیشند که در صورت حذف مکانیزم بورس، چه راهکار برتری برای عرضه عادلانه این محصول بدون شائبه ایجاد رانت برای تعدادی شرکت خاص، وجود دارد. شایان ذکر است در شرایط عدم توازن عرضه و تقاضا ناشی از سیاست‌گذاری‌های پیشین دولت، راهکار رگولاتوری در توزیع خوراک نیز عملا امکانپذیر نیست؛ اگرچه ساختار رگولاتوری در سایر ابعاد از جمله قیمت گذاری خوراک و سایر موارد قابل طرح است.
در گام دوم، یکی دیگر از درخواست‌های تولیدکنندگان قیر که حذف امتیاز همجواری و دسترسی یکسان همه شرکت‌ها به خوراک بود مطرح شد. مخالفان این ایده عمدتا شرکت‌هایی هستند که در حال حاضر از امتیاز خط لوله برخوردار بوده و سرمایه گذاری کلانی نیز در این خصوص نموده‌اند. البته در رابطه با این موضوع وضعیت شرکتهای پاسارگاد و جی که در شرایط واگذاری آنها ، تامین خوراک ذکر شده متفاوت است.
از سوی دیگر تعداد زیادی از شرکت‌هایی که از این امتیاز برخوردار نیستند نیز سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در تولید، لجستیک، تحقیق و توسعه انجام داده و از حاکمیت انتظار دارند تا شرایط یکسانی را برای دسترسی به خوراک برای آنها فراهم کنند.
با در نظر گرفتن سابقه مذکور، بورس کالا پس از برگزاری چند مرحله عرضه پرمیوم وکیوم باتوم پالایشگاه اصفهان و ایجاد شرایط یکسان برای همه خریداران بدون در نظر گرفتن امتیاز همجواری، از ابتدای اردیبهشت ماه سال جاری تصمیم به تجمیع عرضه های خط لوله و تانکر در کلیه پالایشگاههای کشور گرفته است.
این تصمیم نیز به نوبه خود از محاسن و معایبی برخوردار است که برای هرگونه قضاوت در مورد آن باید فرصتی برای آن در نظر گرفت تا نتایج آن در یک دوره زمانی مشخص آشکار شود.
*عضو هیات مدیره انجمن قیر ایران
