اوفا و تهران؛ آهنگ ساکت خوشبینی

وب سایت ایران رو تنها چند روز پس از پایان اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که در شهر اوفا روسیه برگزار شد به ارائه تحلیلی از وضعیت تهران نسبت به این سازمان پرداخته است. سازمان همکاری شانگهای با سرعت فزاینده ای توسعه می یابد، از بار اضافی و شعارهای بی اساس رها می شود و به ساختاری با پویایی بیشتر تبدیل می شود. با این حال، در تصمیمات آن هنوز محتوای مشخص کافی به وجود نیامده و مکانیزم های واکنش سریع و مؤثر به چالش ها و خطرات معاصر طراحی نشده اند. افزون بر آن، نتایج اجلاسی که جدیداً خاتمه یافت، به تفکر و تأمل جدی درباره خطر تبدیل شدن این سازمان به «باشگاه جدید علاقه مندان» می شود که نمی توانند و نمی خواهند سیاست مستقل مؤثر خود را در منطقه دنبال کنند. در زمینه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز در اجلاس اوفا هیچ پیشرفتی حاصل نشده است. به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از خبر آنلاین، تلاش برگزار کنندگان اجلاس سران سازمان شانگهای در اوفا برای زدن دو هدف با یک تیر یعنی راه اندازی روند گسترش سازمان و تأکید بر اینکه این سازمان به هیچ عنوان منافع ایالات متحده و متحدان منطقه ای آن را تهدید نمی کند، به آنها نارو زده است. ادعاهای قید شده در بیانیه نهایی و راهبرد توسعه سازمان همکاری شانگهای تا سال 2025 مبنی بر اینکه این سازمان به عنوان یکی از شرکت کنندگان با نفوذ نظام معاصر روابط بین الملل مطرح شده و لذا موجبات ارتقای آن به سطح کیفی جدید فراهم شده است، بیشتر به تسلی دادن خود شباهت داد. سازمان شانگهای به مرحله عطف در توسعه خود رسیده است ولی گزینه های تکلیف بعدی آن چندان متنوع نیست: دولت های عضو می توانند به اجرای نظریه جدید فضای اقتصادی راه جدید ابریشم (بخش خشکی آن) بپردازند یا اینکه سازمان به سرعت سرنوشت گروه 7 بزرگ را تکرار کرده و به مجلس سطح عالی و محل مذاکرات تبدیل شود که عضویت در آن از نظر اعتبار و وجهه خوب است ولی هدف آن حل و فصل مسایل مشخص بر اساس منافع همه کشورهای عضو نیست. همین امر که بعد از الحاق هند و پاکستان به سازمان همکاری شانگهای عنوان تبلیغاتی بازاری «گروه 8 بزرگ» با شتاب در رسانه‌های گروهی گسترش می یابد، باید باعث نگرانی و نه خوشحالی شود چرا که برای خود سازمان شانگهای خطرات هنگفتی در بر دارد. اوضاع بین المللی که در آستانه آغاز اجلاس شکل گرفت، مسایل مشخصی فراروی همه کشورهای عضو مطرح کرد: اولاً، طراحی راه های تطبیق منافع هر یک از کشورها با نظریه راه جدید ابریشم پیشنهادی پکن؛ ثانیاً، جلب ایران به شرکت فعال تر در کار سازمان؛ ثالثاً، طراحی مکانیزم پیشگیری از منجر شدن مناقشه دیرینه بین هند و پاکستان (که روند پیوستن به عضویت سازمان را شروع کردند) به کاهش سطح کارآیی سازمان و رابعاً، ایجاد یک نوع مدار مشترک مکانیزم های تأمین امنیت منطقه ای. در حقیقت امر، در اوفا به هیچ یک از این سئوال ها پاسخ مشخصی داده نشده است. در اسناد نهایی تصمیم درباره تأیید برنامه همکاری کشورهای عضو در زمینه مبارزه با تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری و نیز تصمیم مبنی بر طراحی کنوانسیون سازمان همکاری شانگهای در زمینه مقابله با افراطی گری وجود دارد ولی هیچ جا به مکانیزم های واکنش سریع و کارآمد به چالش ها و خطرات جدیدی که واقعاً ثبات و امنیت کشورهای عضو را تهدید می کنند، اشاره نشده است. اوفا و تهران: آهنگ ساکت خوشبینی یادآوری می شود که در آستانه این اجلاس، در جریان ملاقات سه جانبه سران نهاد های دیپلماتیک ایران، روسیه و چین در مسکو توافق درباره یک نوع فرمول سازش حاصل شده بود که بایستی علاقه تهران به توسعه همکاری با سازمان همکاری شانگهای را زنده نگه دارد. عضویت در سازمان بعد از انعقاد موافقتنامه نهایی درباره برنامه هسته ای برای تهران تضمین شد. وزیران روس و چینی به جواد ظریف همتای خود اطمینان دادند که بعد از آنکه توافقات امضا شود، مسکو و پکن از شمردن تحریم های بین المللی به عنوان هر گونه محدودیت در زمینه توسعه همکاری های اقتصادی و نظامی فنی با ایران دست خواهند کشید. در حقیقت امر، مسأله عضویت تمام عیار تهران نه به رفع تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد بلکه به تاریخ امضای موافقتنامه نهایی بستگی داشت. امید می رفت که تا آغاز اجلاس سازمان همکاری شانگهای، در مذاکرات وین نتیجه حاصل شود. ولی چنین نشد و لذا مسأله عضویت تمام عیار ایران در سازمان ظاهراً تا یک سال دیگر موکول شده است. با این حال، همه می فهمند که اوضاع درست نیست. به همین علت در بیانیه اوفای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بند ویژه ای گنجانده شد که از این قرار است: دولت های عضو از تلاش ها در جهت دستیابی به توافقات همه جانبه درباره حل و فصل اوضاع پیرامون برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران و گروه 1+5 بین المللی با مشارکت اتحادیه اروپا قدردانی می کنند و معتقدند که این کار رژیم بین المللی عدم اشاعه سلاح های هسته ای را تقویت کرده و به تحکیم صلح و ثبات در منطقه مساعدت می کند. ولی معیار رفع تحریم ها به عنوان شرط عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای از بین نرفته است که سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه در پاسخ به سئوال های رجب صفروف مدیر وب سایت ایران رو یک بار دیگر بر این امر تأکید کرد. وزیر گفت: «این معیار برای کشوری که مدعی عضویت است، ناظر بر ضرورت آزاد بودن از تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد می باشد». سرگئی لاوروف بعد از اشاره به پیچیده بودن روند مذاکرات در وین، تأکید خاصی کرد که آن مذاکرات عاری از تلاش ها برای بازنگری در توافقات مرحله قبلی نبود و گفت: «متأسفانه، تماس های اخیر ما از این تلاش ها که کارساز نیست و فقط ما را به عقب می کشاند و رسیدن به توافقات نهایی را به تعویق می اندازد، عاری نبود». وی در عین حال برای خود ضروری دانست به مبرم ترین سئوال رجب صفروف پاسخ مبسوطی بدهد. صفروف پرسید: «آیا شما به عنوان شخصیت معتبر روسیه می توانید بخش تجاری را آرام کنید زیرا الآن عده زیادی نگران آن هستند که کارآفرینان روس بعد از رفع تحریم ها از ایران با مشکلات مهمی در زمینه حضور در بازار ایرانی روبرو شوند در حالی که قیمت های نفت می تواند افت کند و بر وخامت مسایل اقتصادی روسیه بیفزاید؟ واضح و روشن است که این نگرانی ها افسانه بیش نیست و از شما خواهشمندم این نگرانی ها را برطرف نمایید». سرگئی لاوروف پاسخ داد: «درمورد عواقب اقتصادی رفع تحریم ها از ایران، فکر نمی کنم که کسانی که عادت دارند از موقعیت های غیر عادی نظیر اعلام تحریم ها علیه کشوری و عدم حضور رقیبان در این کشور مشخص استفاده کنند، تجار کارآمدی باشند. شرکت های ما به کار خود در ایران ادامه می دهند. آنها پیوندها و تماس های محکمی دارند. شرکت های روسی بخش انرژی، زیرساخت و طرح های فناوری های بالا به اندازه کافی رقابت پذیر و با تجربه هستند که از شرایط رفع همه محدودیت ها از روابط اقتصادی خارجی ایران هراس نداشته باشند. این اعتقاد من است». وی با تأکید خاصی گفت: «دولت روسیه و از جمله وزارت امور خارجه - همانطور که در اسناد نظری ما قید شده است - نهایت تلاش های خود را برای جلوگیری از تبعیض کنشگران اقتصادی ما به عمل خواهد آورد. اعتقاد دارم که ما با عنایت به موضع گیری پیگیرانه روسیه در همه مراحل اوضاع پیرامون برنامه هسته ای ایران، در بازار ایرانی حتی امتیازات معینی خواهیم داشت». ملاقات ولادیمیر پوتین و حسن روحانی در حاشیه اجلاس ملاقات روز 9 جولای ولادیمیر پوتین با حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران در حاشیه اجلاس نیز با خوش بینی نسبتاً زیادی توأم بود. جالب توجه است که رئیس جمهور ایران در این اجلاس یکی از اولین رهبران خارجی در لیست مهمانانی بود که ولادیمیر پوتین با وی ملاقات دوجانبه داشت. رئیس جمهور روسیه در این ملاقات اظهار داشت: «ایران شریک سنتی و مطمئن ما در منطقه است که روابط بین دو کشورمان توسعه می یابد، آن هم به صورت مثبت. با وجود مشکلات شناخته شده در اقتصاد جهانی و محدودیت های معینی که وجود دارد، در سال گذشته تبادلات بازرگانی بین دو کشورمان در حد هرچند نه چندان زیادی، رشد کرده است که این گرایش در سه ماهه اول سال جاری پا برجا مانده است. دو وزارت امور خارجه فعال هستند و مواضع خود را هماهنگ می کنند، روابط بین پارلمان ها هم توسعه می یابد. ما در مجموع می توانیم از چگونگی توسعه مناسبات بین دو کشورمان خرسند باشیم ولی نه همیشه. طبیعتاً سئوال های معینی توجه ویژه ما را ایجاب می کند». پاسخ رئیس جمهور ایران چنین بود: «ما در خلال دو سال اخیر به سوی همدیگر گام های بسیار زیادی برداشته ایم. اعتقاد دارم که با توجه به اراده سیاسی که طرفین دارند، می توانیم تعامل دوجانبه خود را در همه زمینه ها پیش ببریم. اعتقاد دارم که ما در این ملاقات همانند دیدارهای قبلی با جنابعالی می توانیم مسایلی را که نیازمند هماهنگی مکمل است، در بعد عملی پیش ببریم... همچنین وظیفه خود می دانم از تلاش های مستمر طرف روس در جهت پیشبرد مذاکرات درباره برنامه هسته ای ایران و از تلاش های شخصی جناب لاوروف قدردانی نمایم». مدتی بعد دمیتری پسکوف سخنگوی رسمی رئیس جمهور روسیه تشریح کرد که در جریان ملاقات مسایل آموزش و افزایش کمک هزینه برای دانشجویان ایرانی و نیز همکاری نظامی فنی بین دو کشور مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. به گزارش منابع رسمی، طرفین از جمله ورود ناوهای جنگی به بنادر دو کشور که الآن صورت می گیرد و ادامه خواهد یافت را مورد بحث و بررسی قرار دادند. البته، حسن روحانی به بهانه وجود مسایل اضطراری در کشورش، شب 9 جولای اوفا را با شتاب ترک کرد. ولی او قبل از آن موفق شد با رؤسای جمهوری افغانستان و پاکستان و نخست وزیر چین ملاقات های دوجانبه جداگانه ای داشته باشد. اصولاً برنامه اقامت رئیس جمهور ایران در اوفا بعد از ملاقات با ولادیمیر پوتین به طور کامل ته کشید زیرا او در واقع به خاطر همین ملاقات به اوفا آمده بود. ایران و سازمان همکاری شانگهای: حدود همکاری تهران شرکت خود در سازمان همکاری شانگهای را از سه زاویه در نظر می گیرد: اولاً، به عنوان راه خروج از انزوای سیاسی بین المللی که آمریکا به طور فعال سعی می کند برای آن فراهم کند؛ ثانیاً، به عنوان یکی از وسایل توسعه اقتصادی کشور از طریق شرکت در طرح های زیرساختی منطقه ای؛ ثالثاً، به عنوان روش مکمل مقابله با خطرات امنیتی نظیر بزه کاری فرا مرزی و قبل از همه قاچاق مواد مخدر، افراطی گری، تروریسم و جدایی طلبی. این طرح سه گانه به طور تقریباً کامل با اهداف اساسی «راهبرد سازمان همکاری شانگهای تا سال 2025» مطابقت دارد. فقط یک استثنا وجود دارد و آن این است که از نتایج اجلاس سران معلوم می شود که کشورهای عضو سازمان تا قبل از حل و فصل نهایی مسأله برنامه هسته ای ایران خطر نمی کنند که ایران را به عضویت تمام عیار سازمان بپذیرند. در این زمینه اختلاف نظر جدی بین تهران و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای وجود دارد که با کمال تأسف باید این اختلاف نظر را لاینحل دانست. البته این امر نباید باعث شود که مسئولین ایرانی تلاش ها برای عضویت در سازمان را بی فایده بدانند زیرا در حقیقت امر اوضاع اینقدر وخیم نیست که ممکن است در وهله اول به نظر برسد. «ایران رو» بارها و به تفصیل فواید ایران از عضویت در سازمان و فواید سازمان از عضویت ایران را تشریح کرده است. در شرایط جاری که سازمان همکاری شانگهای به نقطه عطف توسعه خود نزدیک شده است، بحث درباره جزئیات امر معنی ندارد. تهران قبل از هر چیز دیگر باید درباره شرکت در اجرای نظریه چینی راه جدید ابریشم تصمیم بگیرد. باید پاسخ بدهد که به این طرح نیاز دارد یا خیر. اصل کار این است که کدام منافع ملی و اقتصادی جمهوری اسلامی می تواند از طریق این طرح و به چه شکلی تحقق یابد. این سئوال در حقیقت امر نسبتاً پیچیده است. شاید این ادعا بسیار شدید باشد ولی اقتصاد ایران از راه های دیگر ورود به بازارهای جهانی و منطقه ای برخوردار نیست. تهران برای این کار امکانات مالی و فرصت های دیگر ندارد که باید واقع بین باشیم و بگوییم که بعد از رفع تحریم ها هم به وجود نخواهد آمد. ولی تهران با طراحی برنامه انفرادی هماهنگی منافع خود با طرح ها در چارچوب راه جدید ابریشم از امکانات مکملی برای شرکت فعال تر در فعالیت سازمان همکاری شانگهای و دسترسی به پولی که به این طرح اختصاص می یابد، برخوردار می شود. موقعیت جاری ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز برای این کار کفایت می کند. گام مهم دوم باید این باشد که تهران مبتکر یک سری ابتکارات سطح منطقه ای قبل از همه در زمینه مقابله با افراطی گری و قاچاق مواد مخدر شود. با اطمینان می توان گفت که این ابتکارات نه تنها با استقبال کشورهای عضو سازمان روبرو شده بلکه موجب تقویت اعتماد به ایران در داخل سازمان، ارتقای اعتبار آن و فراهم شدن استدلال های مکمل برای طرفداران عضویت تمام عیار تهران در سازمان همکاری شانگهای خواهد شد. بعد از برداشتن این دو گام اصولاً مهم می توان مسایل دیگر مورد علاقه ایران را مطرح کرد که ایران برای حل این مسایل می خواهد در کار سازمان شرکت کند. ****** مهم ترین نتیجه مسئولین ایرانی از نتایج اجلاس سران در اوفا باید چنین باشد: درب این سازمان مانند سابق برای تهران باز است. استدلال های مخالفان شرکت ایران در این سازمان روز به روز ضعیف تر می گردد. سازمان همکاری شانگهای به مرحله عطف نزدیک می شود که این مرحله با وجود پیچیدگی خاصی که دارد، برای ابتکارات ایرانی و برای تعیین شیوه های همکاری تهران با این سازمان فرصت فوق العاده مناسبی فراهم می کند.