توسعه انحصارگرایی در صنعت دارو؟

صنعت دارو به‌عنوان یکی از صنایع راهبردی و حساس ایران نه‌تنها از این قاعده مستثنی نبوده بلکه به‌دلیل اهمیتش، قدمت بیشتری در انحصار پیدا کرده؛ این صنایع که در آغاز دولتی بودند امروز بعد از گذشت بیش از 30سال همچنان بخش بزرگی از بازار را دارند و حتی درحال برنامه‌ریزی برای توسعه بازار خویش نیز هستند. این مساله را مسوولان دولتی و رده بالای وزارت بهداشت هم می‌دانند و بی‌رغبتی بخش خصوصی واقعی برای ورود به این بخش را ناشی از این انحصار می‌دانند اما به‌نظر نمی‌رسد برای کاهش این انحصار برنامه‌یی داشته باشند. دولت حسن روحانی به‌دنبال ان است که بازار درمان کشور را نظام‌مند و باثبات کند. طرح تحول نظام سلامت نیز راهکار وزارت بهداشت است که به گفته سکان‌دار آن بنا دارد درسال94 «دستاوردهای این طرح را حفظ کند». بازگرداندن نظم به بازار داروی کشور یکی از اهداف این طرح بود اما این، کار سهلی برای دولت نخواهد بود. با این حال دولت توانست حریف واردکنندگان شود و قیمت داورهای خارجی را کاهش داد. اما به‌نظر می‌رسد کار سخت دولت رویارویی با تولیدکنندگان داروست؛ البته نه تولیدکنندگانی که با کهنگی و فرسودگی صنعت و دانش، دست‌وپنجه نرم می‌کنند. تولیدکنندگانی که با سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی شکل گرفته‌اند و فعالیت می‌کنند. رقابت یا مرگ براساس آخرین آمار گمرک ایران، صادرات محصولات دارویی کشور در بهمن سال93 نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش 35درصدی از نظر وزنی و نزدیک به 3درصدی از نظر ارزش داشته است. ارزش کل محصولات دارویی صادر شده ایران در این مدت، برابر با 13میلیون و450هزاردلار بوده است. اما این میزان در کل 11ماه گذشته به‌طور کلی، افزایش 31درصدی در ارزش داشته است. ازسوی دیگر آمار واردات ما در بهمن هم نشان از حرکت دولت در مسیر کاهش واردات دارد؛ واردات محصولات دارویی در این ماه 64درصد از نظر وزن و نزدیک به 50درصد از نظر ارزش کاهش داشته است. با این حال به‌‌نظر می‌رسد افزایش صادرات محصولات دارویی کشور برای همه تولیدکنندگان خبر خوبی نیست. یکی از کارشناسان اقتصاد دارو درباره وضعیت کنونی صنایع دارویی کشور گفته، بیش از 80درصد صنایع دارویی کشور درصورت عدم حفظ و توانمند‌سازی فضای رقابتی دارویی، تعطیل می‌شود. غلامحسین مهرعلیان درحاشیه نشست تخصصی بررسی مبانی تعرفه‌گذاری خدمات سلامت در ایران اعلام کرد: آینده کشورها به سمت جهانی و منطقه‌یی شدن پیش می‌رود و اگر می‌خواهیم صنعت پایدار داروسازی داشته باشیم باید در حفظ و توانمند‌سازی فضای رقابت دارویی تلاش کنیم. مهر علیان افزود: اگر ما بخواهیم صنعت دارویی را به یک صنعت پایدار تبدیل کنیم باید حتما توانمندسازی رقابتی شدن را حداقل با بازارهای منطقه حفظ کنیم در غیر این صورت در آینده‌یی نه چندان دور، بخش عظیمی از تولیدات صنایع دارویی تعطیل می‌شود. وی داشتن برنامه 30 تا 50ساله برای صنعت داروی کشور را ازجمله راه‌های توانمندسازی این صنعت در کشور عنوان کرد. وی همچنین به سهم دانش در این صنایع کشور نیز انتقاد کرد: مطالعات نشان می‌دهد که در داخل کشور تولید علم و دانش در عرصه دارو‌سازی نداریم. ضمن اینکه باید علم و دانش حوزه دارو را هم به‌روز کنیم. این درحالی است که صنعت داروسازی به‌عنوان یکی از صنایع نیازمند فناوری بالا (های‌تک) به‌شدت وابسته به تحقیقات و توسعه و دانش فناوری روز دنیاست. مهر علیان در نهایت آینده خوبی برای صنعت دارویی کشور ندید چراکه سهم این صنعت در حوزه فناوری و تولید علم تقریبا صفر است. «این موضوع نشان می‌دهد که ما مصرف‌کننده تولیدات صنعت دارویی کشورهای دیگر بوده‌ایم و این موضوع باعث شده که صنعت دارویی ما به توانمندسازی‌های لازم برای تولید علم نرسد.» مسوولان آگاه و ناتوان ازسوی دیگر یکی از مسوولان رده بالای وزارت بهداشت به‌وجود انحصار و سلطه شرکت‌های خصولتی در صنایع دارویی کشور اذعان کرد و آن را یکی از مشکلات وزارت بهداشت دانست. گفت‌وگوی مفصل با این مسوول وزارت بهداشت را می‌توانید در سالنامه روزنامه تعادل مطالعه کنید. ازسوی دیگر، مدیر داروسازی اسوه که رییس هیات‌مدیره تامین اجتماعی نیز هست چندی پیش گفته است: سازمان تامین اجتماعی در سال‌های نه‌چندان دور حدود 40درصد بازار را دراختیار داشت اما در سال‌های اخیر این میزان کاهش پیدا کرد و به 33درصد رسیده است. به گفته دکترعباس کبریایی‌زاده، ازسال1380 باوجود شرکت‌های جدید به حوزه داروسازی، نقش‌آفرینان جدیدی به بازار آمدند. با این حال مشاور وزیر بهداشت دوره اصلاحات در سال82، از برنامه‌های آتی سازمان خبر داد: سیاست کلی سازمان خروج از بنگاهداری خرد و رفتن به سمت بنگاهداری کلان است. بنابراین نفت و گاز و دارو از اولویت‌های سرمایه‌گذاری ما خواهند بود. به گفته کبریایی‌زاده، هم‌اکنون 32 شرکت دارویی زیرمجموعه سازمان تامین اجتماعی وجود دارد که قرار است به سمت محدود کردن آنها حرکت کنند. باوجود این محدود کردن بنگاهداری در این سازمان، برنامه بلندمدت آنها این است که در پایان دوره 5ساله به سهم بیش از 40درصدی بازار دارویی کشور برگردند. بودجه این سازمان برای بخش دارو درسال93 برابر با 12هزارمیلیارد تومان بوده است؛ ‌26درصد کل منابع سازمان تامین اجتماعی. صنعت دارو یکی از صنایع به‌شدت نیازمند سرمایه‌گذاری کلان به‌ویژه در بخش فناوری و دانش است. بنابراین ورود به این بازار برای همه سرمایه‌گذاران امکان‌پذیر نیست. مدیرکل نظارت بر داروی سازمان غذا و دارو هم به قدیمی بودن ساختارهای داروسازی در ایران اذعان کرد و گفت: بیشتر کارخانه‌های داروسازی ایران سابقه 70 یا 80ساله دارند و بعد از انقلاب کارخانه‌های کمتری راه‌اندازی شده است. رقابت، گمشده بیشتر بازارهای ایران است. هرچه این بازار بزرگ‌تر، راهبردی‌تر و پرسودتر می‌شود رقابت با سرعت بیشتری از آن می‌گریزد. گرچه در تمام دنیا نظارت بر صنایع و بازارهای راهبردی قوی‌تر از سایر صنایع است اما به ندرت انحصار بزرگی در صنایع دارویی جهان شکل گرفته است. اما دولت یازدهم که عزم جدی برای کاستن از هزینه‌های کمرشکن درمان دارد، باید خود را آماده رویارویی با انحصار شکل گرفته کنونی کند؛ ‌رویارویی به مراتب سخت‌تر از آنچه با واردکنندگان داشته است. چراکه در این مقابله باید راه را برای تازه‌واردان صنعت دارو از داخل و خارج از کشور باز کند.