حال و روز طلای سفید در ایران

سطح زیر کشت این محصول در کشور، در طول این مدت 75درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر «طرح جامع پنبه» که در دولت دهم به تصویب رسیده بود، تا به امروز عملیاتی نشده و در حالت بلاتکلیف به سر می‌برد. پنبه یکی از معروف‌ترین و پرمصرف‌ترین الیاف طبیعی است. کشت و تولید پنبه صرفه اقتصادی بسیار دارد. پنبه محلوج در صنایع نساجی، تولید روغن و حتی صنایع مهمات‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این محصول ازجمله محصولات صنعتی و بازرگانی جهان محسوب می‌شود که تولید آن در 79 کشور جهان متداول بوده و اشتغال و تامین معیشت میلیون‌ها خانوار به تولید (بخش کشاورزی)، تبدیل (صنایع پنبه پاک‌کنی، صنایع نساجی، روغن‌کشی و ...) و توزیع فرآورده‌های آن وابسته است. به ازای هر هکتار پنبه 95 نفر- روز اشتغال ایجاد می‌شود؛ یعنی به ازای کشت هر چهار هکتار پنبه، برای یک نفر، اشتغال دایمی به وجود می‌آید. توان اشتغالزایی پنبه در بخش کشاورزی، 2.5 برابر سویا، 4 برابر ذرت، 4 برابر کلزا و 6 برابر گندم است. صندوق بلاتکلیف داستان کشت پنبه در ایران داستانی است پرآب چشم؛ داستان محصولی در اوج که این روزها بود یا نبودش در بسته‌های ‌تر و تمیز در داروخانه‌ها، عمدتا به واردات وابسته است. پیش از انقلاب، ایران در رده کشورهای عمده تولید‌کننده پنبه قرار داشت و اگر صادر‌کننده نبود، دست‌کم در تامین نیاز داخلی این «طلای سفید»، دستی به سوی خارجیان دراز نمی‌کرد. رئیس صندوق پنبه کشور، چندی پیش گفته بود که ایران مابین سال‌های 54-53 خورشیدی180 هزار هکتار زمین زیر کشت پنبه در اختیار داشته است؛ حال آنکه مساحت زمین‌های زیر کشت آن، امروز به زحمت به 12هزار هکتار می‌رسد. به گفته محمدحسین کاویانی آخرین نقش‌آفرینی صندوق پنبه در بازار پنبه، به سال 80 خورشیدی برمی‌گردد که این محصول، تولید مازاد بسیار بالایی در کشور داشت و چنانچه اقدامی از سوی دولت صورت نمی‌گرفت، ضرر و زیان پنبه‌کاران کشور بسیار سنگین می‌بود. دولت در آن مقطع، با در نظر گرفتن بودجه و به عاملیت صندوق پنبه، اقدام به خرید تضمینی مازاد پنبه کشاورزان و صادرات آن کرد. به عقیده کاویانی، پا پس کشیدن دولت از انجام نقش حمایتی خود و تنها گذاشتن صندوق پنبه و عدم تامین تسهیلات مالی برای آن، دلیل اصلی کاهش تمایل کشاورزان به کشت طلای سفید است. مسوولی که در دسترس نیست دغدغه‌های کاویانی، رئیس صندوق پنبه کشور را با مسعود وجدانی‌فرد مدیرکل دفتر پنبه، دانه‌های روغنی و گیاهان صنعتی وزارت جهاد کشاورزی در میان گذاشتیم. پس از کش‌وقوس‌های فراوان و گیر افتادن در هزارتوی بوروکراسی و بارها خوردن به در بسته، عاقبت پس از حدود یک‌ماه، پاسخ مکتوب وجدانی‌فرد به سوالات به دست‌مان رسید. وجدانی‌فرد نیز به نقش موثر صندوق پنبه در خرید مازاد محصول پنبه در سال 80 اشاره می‌کند و آن اقدام را بر بحران‌زدایی و حفظ رونق بازار موثر می‌داند ولی در مقابل معتقد است این نهاد به دلیل مانده مطالبات بانکی و عدم دریافت تسهیلات جدید، در حالت بلاتکلیفی به سر می‌برد و نقش اثرگذاری بر تنظیم بازار و بازرگانی پنبه ندارد. از دیگرسو، آماری که وجدانی‌فرد در مورد مساحت زمین‌های زیر کشت پنبه ارائه داده با آمار آقای کاویانی، مدیر صندوق پنبه، متفاوت است. به گفته وجدانی‌فرد، بیشترین مساحت زیر کشت پنبه در قبل از انقلاب، 360‌هزار هکتار بوده و هم‌اکنون این میزان به 80 تا 90 هزار هکتار کاهش پیدا کرده است. به عبارت دیگر سطح زیر کشت پنبه در کشور در حد فاصل زمانی وقوع انقلاب اسلامی تا به امروز، کاهشی 75درصدی را نشان می‌دهد. به گفته وجدانی‌فرد، تولید الیاف پنبه در نقطه اوج ذکر شده در پیش از انقلاب، 230هزار تن بوده است. تولید کنونی الیاف پنبه در کشور، چیزی حدود 65هزار تن است. محاسبه‌ای سرانگشتی نشان می‌دهد که تولید الیاف پنبه هم از کاهشی کاملا متناسب با کاهش سطح زیر کشت پیروی می‌کند: 75درصد کاهش در سطح زیر کشت و 75درصد کاهش در میزان محصول برداشت شده. به عبارت دیگر در طول همه این سال‌ها، ایران نه‌تنها نتوانسته است جلوی کاهش دائمی سطح زیر کشت پنبه خود را بگیرد که در افزایش بهره‌وری نیز قدم از قدم برنداشته است. محصولات رقیبی که پنبه را از میدان به در کردند پنبه به دشواری در کشت و برداشت شهره است و ظاهرا این مساله در کاهش کشت سال به سال آن در کشور بی‌تاثیر نبوده است. به گفته وجدانی‌فرد، مشقت و سختی زراعت پنبه، یکی از عوامل کاهش سطح زیر کشت آن در کشور بوده است؛ اما محصولات دیگری هم هستند که کشت آنها با دشواری روبه‌روست؛ بنابراین چرا این پنبه است که باید کنار گذاشته شود؟ مدیرکل دفتر پنبه و دانه‌های روغنی وزارت کشاورزی جایگزینی عمدی کشت پنبه با محصولات رقیبی که به لحاظ اقتصادی برای کشاورزان مقرون به صرفه‌تر بوده‌اند را مهم‌ترین دلیل رویگردانی از کشت آن می‌داند. محصولاتی مثل سویا، برنج، ذرت و اخیرا محصولات باغی؛ به گفته وجدانی‌فرد، جایگزین پنبه شده‌اند. پایین بودن قیمت‌های بین‌المللی پنبه به دلیل اتخاذ سیاست‌های حمایتی در کشورهای بزرگ تولید‌کننده نیز در از رونق افتادن این کالای مهم در چشم کشاورزان بی‌تاثیر نبوده است. از سوی دیگر، دوره زراعی طولانی، عدم توسعه مکانیزاسیون و خصوصا برداشت ماشینی این محصول، از دیگر دلایل کاهش تولید پنبه در کشورند. طرح جامع بلاتکلیف در اواخر دولت دهم، طرحی به تصویب رسید که قرار بود تولید پنبه در ایران را متحول کند. بر اساس این طرح قرار بود ایران به ظرفیت تولید گذشته خود برگردد و ظرف مدت کوتاهی حتی در ردیف بزرگ‌ترین تولیدکنندگان پنبه جهان قرار گیرد! «طرح جامع پنبه» اما همچون بسیاری دیگر از طرح‌های این‌چنینی در آن زمان، به محاق فراموشی و کاغذبازی رفت. تصمیم‌گیری‌ها در این رابطه برای دولت یازدهم به ارث رسید. در تیرماه 93، رئیس موسسه تحقیقات پنبه کشور گفته بود: طرح جامع پنبه که چند سال پیش در هیات دولت وقت مطرح شد، اجرایی نشده و تنها در حد یک شعار باقی مانده است. به گزارش تسنیم، قربانعلی روشنی طرح جامع پنبه را که از سال 88 با محوریت استان گلستان و با حضور معاون اول رئیس‌جمهور وقت تدوین شده بود، پس از گذشت 5 سال "معطل باقی مانده" توصیف کرده بود. به گفته وی طرح جامع پنبه که آن زمان قرار بود به احیای کشت پنبه در کشور به‌خصوص استان گلستان کمک کند، سال‌هاست که بلاتکلیف است. روشنی، این طرح را تنها در حد یک شعار برای پاسخگویی به مطالبات مردمی می‌دانست. در مجلس نیز صحبت از آغاز این طرح در دولت جدید بود. در آذر ماه امسال، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس، در تشریح طرح جامع پنبه گفته بود: در راستای این طرح، کارشناسان مرکز تحقیقات پنبه با بررسی مشکلات گذشته صنعت کشت پنبه به طرح حمایتی از کشاورزان در تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت پنبه و اصلاح بذر می‌پردازند. مهر، به نقل از رحمت‌الله نوروزی درخصوص طرح جامع پنبه آورده بود: براساس این طرح کشور به مدت پنج سال در تولید پنبه خودکفا می‌شود و دیگر نیازی به واردات آن از سایر کشورهای جهان ندارد. به گفته نوروزی با توجه به اینکه سطح زیرکشت پنبه در استان گلستان، مازندران، خوزستان و فارس بالا است، این استان‌ها درخصوص کشت و تولید پنبه از توانایی بسیار مطلوبی برخوردار هستند و به همین جهت در راستای طرح جامع پنبه حمایت عملیاتی از این کشاورزان به عمل خواهد آمد تا جایی که این کشاورزان حتی می‌توانند به جای تولید 65هزار تن پنبه، 120هزار تن پنبه مورد نیاز کارخانه‌ها را تولید کنند. مدیرکل دفتر پنبه و دانه‌های روغنی وزارت کشاورزی از طرح دیگری نیز خبر می‌دهد. به گفته وجدانی‌فرد «امسال طرح افزایش ضریب خوداتکایی پنبه در راستای الزامات اقتصاد مقاومتی، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، با افقی 11ساله و با نگاه به شرایط جدید تدوین شده است. برنامه‌ها و راهکارهای بهبود وضعیت تولید پنبه، متناسب با نیازها و مشکلات پیش‌بینی شده است و امید است پس از تامین الزامات، این طرح در سال 94 اجرایی شده و در وضعیت تولید این محصول بهبود حاصل شود.» تدوین اسناد و برنامه‌های بالادستی، روشی مرسوم برای نگاه به آینده و سنجش جایگاه خود در سال هدف است. سند چشم‌انداز افق 1404 هجری شمسی، مدت‌ها پیش تصویب شده است ولی آمارها حاکی از آن هستند که کشور در بسیاری از بخش‌ها، از برنامه عقب‌تر است. آنچه مدیرکل دفتر پنبه، دانه‌های روغنی و گیاهان صنعتی وزارت جهاد کشاورزی وعده عملیاتی‌شدنش در سال 1404 را می‌دهد، می‌تواند قابل حصول باشد یا نباشد؛ آنچه اهمیت دارد همت‌هاست و آستین بالا زدن‌ها، نه صرف برنامه‌ها.