بورس‌کالا بسترساز اقتصاد آزاد و بازار رقابتی

سابقه راه‌اندازی بورس‌های کالایی در دنیا به اوایل قرن نوزدهم میلادی و در پی پاسخگویی به برخی نیازمندی‌های اقتصادی و رفع تنگناها در بازار کالاها برمی‌گردد به‌طوری که بورس تجاری شیکاگو (CME) را می‌توان به‌عنوان نخستین بورس کالایی دنیا برشمرد که با تجارت غله آغاز به‌کار کرد. بورس‌های کالایی از آنجا که ذاتا مبتنی بر بازار و نظام عرضه و تقاضا هستند، همواره نقشی موثر در آزادسازی اقتصاد کشورها و شفافیت اطلاعات ایفا می‌کنند. در این بین کشورهای توسعه‌یافته دنیا با شناسایی مزایای راه‌اندازی بورس‌های کالایی و طراحی ابزارهای نوین مالی سعی دارند علاوه بر تنظیم بازارهای داخلی، بخش بیشتری از بازارهای بین‌المللی را به خود اختصاص دهند. در راس این کشورها، ایالات متحده با 25بورس کالایی قرار دارد تا عمده بورس‌های جهانی تا حد زیادی در قبضه ایالات متحده باشند. با این حال رشد بازارهای نوظهور از دهه1990 در کشورهایی نظیر چین، هند، برزیل و روسیه از یک سو و توسعه ابزارهای معاملات الکترونیکی ازسوی دیگر سلطه بازارهای توسعه‌یافته و مرزهای بازارها را کمرنگ‌تر از پیش کرده است. همچنین با توسعه ارتباطات الکترونیکی و ظهور پدیده اینترنت و معاملات آنلاین، حالا به‌جای تالار فیزیکی، تالارهای تجارت آنلاین اینترنتی و کاملا مجازی در بورس‌های کالایی پیشتاز جهان تجارت مدرن شده‌اند. در ایران نیز ایجاد بورس کالا به سال82 با آغاز به‌کار بورس فلزات و در ادامه نیز افتتاح بورس کشاورزی در سال83 برمی‌گردد که با ادغام این دو بورس، شرکت بورس کالای ایران در سال86 راه‌اندازی شد. واقعیت این است که یک مشکل بزرگ سر راه بورس کالای ایران، اقتصاد دولتی ماست، به‌طوری ‌که نقش پررنگ دولت در بخش‌های مختلف اقتصادی باعث شده تا این بورس در مسیر توسعه با دست‌اندازهای زیادی مواجه شود. البته به‌زعم کارشناسان، بورس کالا در 11سال فعالیتش در اقتصاد ملی و با همه موانع موجود، دستاوردهای زیادی برای بازار کالای کشور به‌دنبال داشته که ازجمله آنها می‌توان به تنظیم و حذف رانت‌های عظیم در بازار کالاهای گوناگون همچون فلزات اساسی و پتروشیمی اشاره کرد. اما مشکلات عدیده‌یی که بورس کالا با آن دست و پنجه نرم می‌کند، از زمان روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و اعتقاد دولتمردان به اقتصاد آزاد و بازار رقابتی، به‌مراتب کمتر شده است. از رییس‌جمهوری گرفته تا وزرای اقتصادی دولت تدبیر و امید همگی بر کاهش تصدیگری دولت در بازار کالا و قیمت‌گذاری تاکید دارند که اهم برنامه‌های دولت در این زمینه را می‌توان در سیاست‌های دولت در بسته خروج از رکود غیرتورمی مشاهده کرد. دولت در این بسته به‌طور مستقیم وظایفی را به بورس کالای ایران واگذار کرده تا از طریق مکانیسم معاملاتی بورس کالا برای حرکت به سمت اقتصاد آزاد و بازار رقابتی در دادوستد کالاها استفاده کند. مهم‌ترین مواردی که در بسته خروج از رکود به بورس کالا اشاره شده، می‌توان به «تقویت بورس‌های کالایی و حمایت از مکانیسم عرضه و تقاضا برای کشف قیمت محصولات همچنین خروج دولت از قیمت‌گذاری محصولاتی که در بورس کالا معامله می‌شود»، «استفاده از ظرفیت بورس کالای ایران برای فروش املاک و مستغلات بانک‌ها و موسسات‌های دولتی»، «تعمیق بازار کالاهای مختلف و تامین مالی بنگاه‌های تولیدی از طریق معاملات سلف موازی و سپرده کالایی» و «اجرای ماده33 قانون بهره‌وری کشاورزی که به درج قیمت‌های تضمینی محصولات کشاورزی در بورس به‌جای خرید تضمینی دولت» اشاره کرد. همچنین یکی از برنامه‌های کنونی دولت، مبارزه با رانت و فساد است که به اعتقاد کارشناسان استفاده از ظرفیت‌های بورس کالا باعث به حداقل رسیدن رانت در بازار کالا و حذف دلالان می‌شود. همان‌گونه که دکتر روحانی در نخستین کنفرانس اقتصاد ایران که دی برگزار شد، گفت: من بر این باورم که دولت باید ناظر و سیاست‌گذار دقیق باشد و از اقتصاد دستوری بپرهیزد و مجال بدهد فعالان اقتصادی امور تصدیگری اقتصاد را در دست بگیرند. به گفته رییس‌جمهوری، اقتصاد باید از انحصار نجات یابد و باید در صحنه رقابت حضور یابد، باید از رانت نجات یابد و شفافیت داشته باشد و همه دستگاه‌های دولتی فعالیت اقتصادی خود را به‌صورت شفاف بیان کنند و روی سایت قرار دهند به‌طوری که مردم با هم باید از آمار، ارقام و طرح‌های اقتصادی در یک لحظه باخبر شوند. کارشناسان بازار سرمایه معتقدند، آدرس‌هایی که رییس‌جمهور برای رسیدن به بازاری رقابتی و شفاف می‌دهد، در بخش کالا، به بورس کالای ایران ختم می‌شود به‌طوری‌که در این بازار همه‌چیز اعم از عرضه، تقاضا، قیمت، کیفیت و... مشخص است و کل مردم می‌توانند با مراجعه به یک سایت از همه اطلاعات بازار کالا مطلع شوند. با این تفاسیر به‌نظر می‌رسد رویکرد منطقی و آگاهانه دولت به بورس کالا برای رسیدن بازاری شفاف و بدون رانت، نوید روزهای روشنی را برای بازار سرمایه می‌دهد. رسیدن به بازار رقابتی از مسیر بورس کالا در همین رابطه حسین عبده تبریزی، عضو شورای عالی بورس و مشاور وزیر راه‌وشهرسازی درخصوص چرایی توجه دولت به مکانیسم بورس کالای ایران و اعطای وظایف مهم به این بازار می‌گوید: بورس کالای ایران باوجود عمر کوتاه حضورش در صحنه اقتصاد کشور عملکرد مطلوبی داشته، اما باید قبول کنیم این بورس راه طولانی در پیش داشته و هنوز با اهداف بزرگ خود فاصله دارد. عبده تبریزی افزود: در گذشته رویه‌هایی چون مچینگ قیمت به بورس کالا صدمه زده، درحالی که مدیران بورس کالا علاقه‌مند هستند قیمت محصولات در این بورس در تعادل و رقابت میان دوطرف معامله تعیین شود. عضو شورای عالی بورس بااشاره به اینکه اقتصاد آزاد و بازار رقابتی در حوزه کالاها از اهداف اصلی دولت است، اظهار کرد: دولت با اعتقاد به اینکه بورس کالا قیمت‌ها را در رقابت کامل و نقطه تعادلی تعیین می‌کند و می‌تواند از دستکاری قیمت‌ها جلوگیری کند به این سازوکار روی آورده است. مقامات بورس نیز از گذشته علاقه‌مند بودند که قیمت کالاهای اساسی و آنچه دولت می‌خواهد عرضه کند در بورس کالا تعیین شود که این اتفاق هم کارآمدی بازار کالا را بیشتر می‌کند و هم بر حجم و عمق معاملات بورس کالا می‌افزاید. وی در ادامه به اجرای ماده 33 قانون بهره‌وری کشاورزی از طریق بورس کالای ایران اشاره کرد و گفت: در مورد درج قیمت تضمینی محصولات کشاورزی به‌جای خرید تضمینی نیز دولت می‌تواند از سازوکار بورس کالا استفاده کند. فایده این کار به‌طور ویژه آن است که دولت به‌جای پرداخت کل قیمت محصولات برای مثال گندم، تنها مابه‌التفاوت قیمت تضمینی و نرخ کشف شده در بورس را به تولیدکننده پرداخت می‌کند. مشاور وزیر راه‌وشهرسازی در پایان گفت: دولت با اجرای ماده33 قانون بهره‌وری کشاورزی از طریق بورس کالا، هزینه‌های خود در خرید تضمینی محصولات کشاورزی را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.