معبد مرموز ۳ هزار ساله در خوزستان / اسراری از چغازنبیل + عکس

علت نام‌گذاری چغازنبیل | سبد برگشته

جالب است بدانید که چغازنبیل نامی است که پس از کشف بر روی این شهر قرار دادند. زمانی که پس از کاوش‌های بسیار، این شهر تاریخی را کشف کردند، به این نتیجه رسیدند که ظاهر آن بسیار شبیه به یک سبد واژگون است. از طرف دیگر این معبد بر روی تپه‌ای بزرگ قرار داشت. به همین خاطر نام آن را «چغازنبیل» گذاشتند. «چغا» در زبان لری به‌معنای تپه است. «زنبیل» هم سبد معنا می‌دهد.

تصویری اززیگورات چغازنبیل خوزستان

البته پس از کاوش‌های بعدی، بر روی کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌ها، نام اصلی این معبد را یافتند. بر این اساس نام معبد به زبان عیلامی «ال – اونتاش» و به زبان اکدی «دور اونتاش» است. بر اساس کتیبه‌های یافت‌شده، این معبد به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان بزرگ عیلامی ساخته شده است. به همین خاطر نام این معبد را «ال اونتاش» به‌معنای شهر اونتاش گذاشته‌اند.

قدمت زیگورات چغازنبیل خوزستان به اقوام مادها باز می‌گردد. امپراتوری عیلام پیش از مادها در ایران حکومت می‌کردند. قدمت تمدن عیلام به حدود 2هزار سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. بسیاری از تاریخ‌شناسان، عیلامیان را جزء قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده در ایران می‌دانند. بر اساس کتیبه‌های یافت‌شده از زیگورات چغازنبیل خوزستان، در سال 1250 پیش از میلاد، پادشاه امپراتوری عیلام یعنی اونتاش گال، دستور ساخت این معبد را صادر کرد.

وی دستور داد تا در نزدیکی شهر شوش که در آن دوران رونق بسیاری داشت، شهری مذهبی و سلطنتی بنا کنند. اونتاش گال شخصاً محل ساخت این معبد را مشخص کرد. محل ساخت این معبد در کنار رودخانه دز و شوش قرار داشت و از نظر استراتژیک بسیار حائز اهمیت بود. اقوام عیلامی، در آیین خود دو خدای ناپیریشا و این شوشینک را می‌پرستیدند. خداوند ناپیریشا خدای انسان و حامی امپراتور بود. خداوند این شوشینک نیز از شهر شوش محافظت می‌کرد. به همین خاطر اونتاش دستور داد تا دو معبد بزرگ برای هر یک از خدایان در این شهر مذهبی ساخته شود. از این دو معبد برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می‌شد.

در این شهر سه حصار تودرتو به چشم می‌خورد. این حصارها در برابر هجوم دشمنان، از شهر محافظت می‌کردند. زیگورات چغازنبیل مجموعاً 7 دروازه دارد. در فاصله هر دو حصار نیز ساختمان‌های این شهر باستانی به چشم می‌خورند. در میان این ساختمان‌ها می‌توان به ساختمان‌های مسکونی، معابد، کاخ‌ها، اصطبل و سربازخانه اشاره کرد.

بد نیست بدانید زمان کشف این بنای 4هزار ساله به حدود 80 سال قبل باز می‌گردد. در سال 1939، گروهی از اعضای شرکت نفت ایران و انگلیس مشغول بازدید هوایی از محوطه چغازنبیل بودند. آن‌ها از بالا متوجه تپه‌ای بزرگ می‌شوند که دورتادور آن دیوار کشیده شده است. در این تیم، اعضای زمین‌شناس نیز حضور داشتند. یکی از اعضای زمین‌شناس با نام برآون توانست چند تکه آجرنوشته از این منطقه جمع‌آوری کند. پس از آن، او این مسئله را به باستان‌شناسانی که در منطقه شوش مشغول به کار بودند گزارش داد.

این موضوع توجه یکی از باستان‌شناسان فرانسوی را به خود جلب کرد. پس از آن در سال 1935، دو نفر از اعضای هیئت باستان‌شناسی فرانسه به این منطقه سفر کردند. آن‌ها پس از انجام بررسی‌های اولیه، کاوش دقیق را از سر گرفتند. کاوش در این منطقه تا چند دهه ادامه داشت. در نهایت چغازنبیل سر از خاک بیرون آورد و جهان را شگفت‌زده کرد.

آشنایی با چغازنبیل | سیر تا پیاز این شهر مذهبی

در دوران اونتاش، یکی از پادشاهان بزرگ عیلامی، شهری بزرگ با نام شهر اوتاش گال بنا شد. در میان این شهر، زیگوارتی عظیم به سبک زیگوارت‌های بین‌النهرین ایجاد کردند. مردم آشوری در آن دوران معابدی هرمی‌شکل برای عبادت بنا می‌کردند. اوتاش گال نیز دستور داد تا برای پرستش خدایان، یک معبد به سبک زیگورات در میان شهر اونتاش گال بنا کنند.

تصویری از زیگورات چغازنبیل خوزستان

این زیگورات یکی از مهم‌ترین و البته مرتفع‌ترین ابنیه تاریخی شهر باستانی اونتاش گال به حساب می‌آید. این زیگورات در 5 طبقه بنا شده است. پلان کلی زیگورات را به‌شکل مربع طراحی کرده‌اند. هر ضلع این مربع 105 متر طول دارد. دقیقاً همانند هرم، هرطبقه از این زیگورات در مقایسه با طبقه تحتانی ابعاد کوچک‌تری دارد. در نهایت طبقه آخر به یک اتاق کوچک ختم می‌شود که همان معبد اعلی است. ارتفاع قدیم این معبد 52 متر تخمین زده شده است که امروزه این عدد به 25 متر کاهش پیدا کرده. در حال حاضر فقط دو و نیم طبقه از این زیگورات عظیم از دست زوال تاریخ جان سالم به در برده است.

زیگورات چغازنبیل دارای محله‌های متعددی بود. این مسئله در زمان خود یک نوع اعجاز به حساب می‌آمد. در ادامه شما را با محله‌‌های مختلف چغازنبیل آشنا خواهیم کرد.

محله شاهی

همان طور که اشاره کردیم، این شهر دارای سه حصار است. بین حصار بیرونی و حصار میانی، محله شاهی قرار داشت. بناهایی که در این محدوده هستند شامل کاخ شماره دو، کاخ شماره سه، کاخ آرامگاه، واحد‌های مسکونی ساده، قبور پراکنده و معبدی خشتی می‌شوند. کاخ آرامگاه، پنج سردر آجری دارد. این آرامگاه دارای سه اتاق است و در ساخت آن از ملات، آجر و قیر طبیعی استفاده کرده‌اند. در کاوش‌های انجام‌شده، درهای مزین به شیشه‌های رنگی، تابلوهای تزیینی موزاییکی، حوضچه سنگی، نقاشی‌های دیواری، آجر‌های لعابدار منقوش و گل‌میخ‌های لعاب‌دار در این منطقه کشف شده است. این آثار در موزه‌هایی همانند ایران باستان به نمایش گذاشته شده‌اند.

محله تمنوس

محله تمنوس بین حصار میانی تا حصار درونی قرار داشت. این محله را به‌نام محله تمنوس یا محله مقدس می‌شناختند. بسیاری از معابد در این محدوده قرار دارند. این معابد برای خدایان عیلامی، الهه‌ها و همچنین خدایان تمدن‌های دیگر احداث شده‌اند. تا امروز در این محله 10 معبد مختلف کشف شده است. در محله تمنوس، آجر‌نوشته‌هایی به‌دست‌آمده که بر اساس آن‌ها، هر معبد به یک خدای خاص اهدا شده است. نام خدایان نیز روی این آجرنوشته‌ها مشهود است. در میان معابد متعدد، برخی از آن‌ها نیمه‌کاره باقی مانده‌اند. بر اساس کتیبه‌ها، مرگ پادشاه دلیل نیمه‌کاره باقی‌ماندن این معابد است.

مهندسی ضد‌زلزله و سیل

زیگورات چغازنبیل یکی از معجزه‌های هنر معماری ایران به حساب می‌آید. درباره روش ساخت این بنا هنوز هم اطلاعات دقیقی در دست نیست. فقط این را می‌دانیم که ساخت زیگورات در دو مرحله انجام شده است. ابتدا یک شالوده بسیار بزرگ برای ساخت این معبد عظیم در نظر گرفتند. سپس طبقات مختلف را بر روی آن قرار دادند. این شالوده پس از 4هزار سال، هنوز هم پابرجا باقی مانده است. در این بنای خشتی خبری از جک‌های هیدرولیک ضدزلزله ژاپنی‌ها نیست؛ اما پس از صدها زلزله مهیب، هنوز هم آسیب جدی به آن وارد نشده است. این مسئله را می‌توان جزء اسرار عجیب مهندسی زیگورات چغازنبیل دانست. در آن دوران فقط از مصالح طبیعی همانند قیر، گچ، سنگ و چوب استفاده می‌کردند. با وجود این، زیگورات هزاران برابر مقاوم‌تر از ساختمان‌های امروزی است.

همچنین چغازنبیل در کنار رودخانه دز قرار داشت. این مسئله علاوه‌بر افزایش رطوبت هوا و خاک، معابد را در معرض سیل نیز قرار می‌داد. با وجود آنکه هنوز هم آب‌راه‌های این شهر مذهبی به‌صورت کامل کشف نشده است؛ اما بسیاری بر این باور هستند که در گذشته در این شهر سیستم کانال‌کشی بسیار حرفه‌ای وجود داشت. همه این‌ها را می‌توان نتیجه هنر و دانش ایرانیان دانست.

سازه‌های آبی هوشمند

زیگورات دارای ناودان بوده است. در بخش‌های مختلف زیگورات چغازنبیل از ناودان‌هایی سفالی استفاده کرده بودند. این ناودان‌ها آب باران را به بیرون هدایت می‌کردند. به این ترتیب آب باران به زیگورات آسیبی وارد نمی‌کرد. در هر‌یک از دیوارهای طبقه اول زیگورات، چهار ناودان وجود دارد. این ناودان‌ها مسیری مهندسی‌شده داشتند. آب این ناودان‌ها در نهایت به‌سمت یک سطح صاف هدایت می‌شد.

از آنجا نیز با کمک آبراهی سرپوشیده، آب را به مکان دیگری منتقل می‌کردند. متأسفانه این سیستم آسیب بسیاری دیده است؛ اما احتمالاً آب باران در نهایت از ناودان به‌سمت چاه‌های داخل حیاط هدایت می‌شد. در هر سمت طبقه دوم نیز دو ناودان به چشم می‌خورد. این ناودان‌ها به آبراه طبقه اول متصل می‌شدند. برای عایق‌سازی این آبراه‌ها و ناودان‌ها، از قیر و گچ استفاده شده است. بد نیست بدانید حتی در برخی قسمت‌ها برای اینکه از سقوط عمودی جلوگیری شود، مسیر را به‌صورت پلکانی طراحی کرده‌اند.

علاوه‌بر ناودان‌ها، در این شهر تاریخی سازه آبی بسیار پیچیده‌ای نیز وجود داشت. بسیاری این سازه را یک سیستم تصفیه‌خانه می‌دانند. این سیستم آب جمع‌شده باران را تصفیه می‌کرد. آب تصفیه‌شده از طریق کانال‌هایی کوچک به حوض‌های درون شهر جاری می‌شد.

نقشه‌کشی دقیق و مهندسی

جالب است بدانید حدود 4هزار سال پیش، مهندسان و سازندگان این بنا، برای ساخت زیگورات یک نقشه مهندسی کامل داشتند. در وهله اول اینکه محل ساخت چغازنبیل زیگورات خوزستان با دقت بسیاری انتخاب شده است. این معبد را در نزدیکی رودخانه بنا کردند تا بتوانند به‌راحتی از آب رود استفاده کنند. هوای این منطقه بسیار مطلوب است. همچنین در گذشته این منطقه در نزدیکی شهر باستانی و مهم شوش قرار داشت. در ضمن زیگورات چغازنبیل خوزستان را روی تپه‌ای مرتفع بنا کرده‌اند. به این ترتیب از بروز سیلاب جلوگیری می‌شد. علاوه‌بر آن، دیوارهای بزرگ و قطور زیگورات، در مقابل سیلاب از آن مراقبت می‌کردند.

ظرافت در تزئین بناها

جالب است بدانید اولین نمونه‌های شیشه‌گری ایران در چغازنبیل خوزستان یافت شده است. قدمت این آثار شیشه‌‌ای به حدود 2هزار سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. در این میان، مفتول‌هایی شیشه‌ای نیز یافت شده‌اند. گویا از این مفتول‌های شیشه‌ای در ساخت لولای‌ درب و پنجره معابد استفاده می‌کردند. همین مسئله ظرافت در تزئین بناهای تاریخی و همچنین دانش نحوه استفاده از مواد اولیه در تمدن عیلام را نشان می‌دهد.

تصویری از کتیبه های چغازنبیل

دورتادور زیگورات به هر آجری که نگاه کنید، شاهد نوشته‌ای حکاکی‌شده خواهید بود. گویا سازندگان و مسئولان آن دوران تلاش داشتند تا نامه‌ای از خود به آیندگان برسانند. به‌صورت کلی در زیگورات چغازنبیل خوزستان، هزاران کتیبه و آجرنوشته مختلف وجود دارد. تا به امروز در این شهر باستانی حدود ۶هزار و ۵۰۰ قطعه آجرنوشته و کتیبه مختلف یافت شده است. باستان‌شناسان نام قدیم این شهر، سازنده و نوع مصالح استفاده‌شده در آن را از روی همین کتیبه‌ها متوجه شده‌اند. همه این آثار به زبان سنتی عیلامی هستند. 

ترجمه متن یکی از کتیبه‌ها 

«من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی رنگ، نقره‌ای رنگ، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های… این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و این‌شوشینیک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که آن را ویران کند و کسی که آجرهای آن را منهدم کند، کسی که طلا و نقره‌اش را، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های… و آجرهایش را بر دارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کریریشا بر سرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود.»

معنی زیگورات / پله پله تا ملاقات خدا

شاید شما نیز از وجود نام‌های مختلف برای این معبد کمی سردرگم شده باشید. حتی ممکن است این سؤال برای شما به وجود بیاید که نام این بنا چغازنبیل است، پس چرا آن را زیگورات می‌نامند؟ زیگورات در حقیقت نوعی معماری مذهبی و آیینی است که در فلات ایران شهرت داشت. زیگورات را در زبان سومری با نام زیقورات و در زبان عیلامی با نام زیقورتو می‌شناسند. زیگورات ظاهری همانند یک برج قیفی‌شکل دارد. زیگورات معبدی طبقه طبقه است که انسان را به پروردگار خود نزدیک‌تر می‌کند. این نوع ابنیه در دوران آشوری و بابلی در منطقه بین‌النهرین گسترش پیدا کردند. در دوران عیلامی، زیگورات‌ به ایران راه پیدا کرد. به‌نوعی می‌توان گفت که زیگورات نمادی از عروج انسان به آسمان است. به همین خاطر معبد اصلی، در بخش بالای آن قرار دارد.

با وجود آنکه از نظر کلی چغازنبیل نیز یک نوع زیگورات است؛ اما با زیگورات‌های دیگر کمی تفاوت دارد. در زیگورات‌های بین‌النهرین، هر طبقه بر روی طبقه تحتانی واقع شده است؛ اما در زیگورات چغازنبیل خوزستان، هر طبقه دارای یک شالوده منحصر‌به‌فرد است. به همین خاطر مقاومت بیشتری در مقایسه با زیگورات‌های قدیمی دارد. پس شاید به همین خاطر باشد که زیگورات چغازنبیل خوزستان در مقایسه با ابنیه دیگر، در برابر زلزله مقاومت بسیاری از خود نشان می‌دهد.

چغازنبیل یک اثر تاریخی است که نام آن در لیست فهرست آثار جهانی یونسکو قرار دارد. پس باید بدانید این اثر نه به ایران بلکه به تمام جهان تعلق دارد. پس باید از هرگونه آسیب به آن جلوگیری کنیم.