کدام مناطق تهران فرو می رود؟

 اقتصادآنلاین - شادی همایونی؛ عبور خطوط لوله گاز، خطوط حمل و نقل، ساختمان ها و کارخانه ها در این مناطق، وقع بحرانی بزرگ را گوشزد می کند.

در حال حاضر زندگی ۲ میلیون و ۳۰ هزار نفر از ساکنان تهران در معرض تهدید فرونشست زمین است و ۷۰۰ هزار واحد مسکونی در این استان تهدید به ریزش می شود.

بر اساس آمار وزارت نیرو، ۵۷ درصد از نیاز آب شهری، ۸۳ درصد از نیاز آب شرب روستایی و ۵۲ درصد از نیاز آب کشاورزی کشور از منابع آب های زیرزمینی تامین می شود و این برداشت ها به قدری بی رویه شده که در برخی مناطق بحران آفرین شده است. 

در حال حاضر ۴۰۰ دشت کشور یعنی دو سوم دشت های کشور ممنوعه شده است. کسری مخازن زیرزمینی به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب رسیده که از این میزان ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کسری در ۱۵ سال اخیر و ۵۰ میلیارد مترمکعب در ۷ سال اخیر اتفاق افتاده است. 

این بحران امروز در نظر اغلب افراد کمرنگ جلوه می کند. اما زمانی طعم بحران چشیده می شود که  ساختمان ها به دل زمین فرو می رود و تخریب ها و انفجارها منجر به یک هشدار برای امنیت ملی می شود. 

مناطق بحرانی تهران

با توجه به افت آب های زیرزمینی، پدیده فرونشست عمدتا در مناطق هموار و دشت گون رخ می دهد بنابراین فرونشست بیشتر در مرز بین تهران و دشت جنوب استان خود را نشان می دهد در عین حال این بحران مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهر تهران را نیز در بر گرفته است.

علی بیت اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت و گو با اقتصاد آنلاین گفت: اولین هشداری که در خصوص وقوع پدیده فرونشست زمین در تهران داده شد مربوط به اواخر دهه ۷۰ حوالی سال ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ است. بنچ مارک سازمان نقشه برداری در حوالی نقطه ای در تقاطع بزرگراه آزادگان با بزرگراه آیت الله سعیدی نزدیک به ۳ متر افت ارتفاعی را نشان می داد. بررسی های جزئی و مفصلی مبنی بر عدم وجود خطا در قرائت ها صورت گرفت بنابراین وجود این پدیده از آن تاریخ مسجل شد که در جنوب تهران فرونشست زمین در حال تکمیل و رخ دادن است. 

چه وسعتی از تهران در معرض تهدید است؟

او افزود: از آن تاریخ تا کنون اگر بر اساس برآوردهای دورسنجی از روی تصاویر ماهواره ای که توسط تیم های مختلف از جمله تیم های کارشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی صورت گرفته است نشان می دهد که فرونشست در این سال ها حدود ۵ متر دیگر اتفاق افتاده است. اگر تصور کنید که در هر سال به طور متوسط در مقدار بیشینه حدود ۲۴ سانتی متر فرونشست در سال داریم؛ بالغ بر ۵ متر دیگر نیز باید به ۳ متر گزارش شده در آن سال اضافه کنیم. یعنی در اوایل دهه ۸۰ تا کنون می توان گفت حدود ۸ متر فرونشست در گسترده وسیعی به ابعاد ۶۰ کیلومتر در طول و ۳۰ کیلومتر در عرض جنوب تهران داشته ایم. 

بیت اللهی متذکر شد: با توجه به افت آب های زیرزمینی، پدیده فرونشست عمدتا در مناطق هموار و دشت گون رخ می دهد بنابراین فرونشست بیشتر در مرز بین تهران و دشت جنوب استان خود را نشان می دهد در عین حال این بحران مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهر تهران را نیز در بر گرفته است. از آن گذشته سکونتگاه های جنوب و جنوب غربی تهران مانند اسلام شهر، چرم شهر، نسیم شهر تا دشت شهریار در زون فرونشست زمین  قرار دارد. در این مناطق مخازن سوخت، پالایشگاه جنوب و مراکز صنعتی و کارگاهی متعددی داریم که در معرض آسیب است.

خطر واقعی است و با وسعت فزاینده در حال گسترش است

او تاکید کرد: همچنین حدود ۲ میلیون و ۳۰ هزار نفر در این مناطق زندگی می کنند و نزدیک به ۷۰۰ هزار واحد مسکونی در این زون قرار دارند که مختص به تنها شهر تهران نیست و شهرهای جنوبی استان را نیز در بر می گیرد. بنابراین این خطر واقعی است و با وسعت فزاینده ای در حال گسترش است.

مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: نکته مهم در خصوص این مخاطره این است که هرچند این پدیده هر روز در حال رخ دادن است اما با توجه به تدریجی بودن آن، توجه جدی صورت نگرفته است. ممکن است شرایط حدی به جایی برسد که با ایجاد انحنا در لوله های سوخت، پل ها، ابنیه ها، مسیرهای حمل و نقلی و ساختمان ها با بروز آسیب ها به یک مرحله برگشت ناپذیری برسد. 

روند تخریب از سال ۱۳۶۱ شروع شد

روند تخریب منابع آب زیرزمینی از سال ۱۳۶۱ شروع شد و هیچ یک از برنامه های توسعه پنج ساله در بهبود این وضعیت موفق نبوده اند.

بررسی قوانین مرتبط با منابع آب زیرزمینی نشان می دهد که قوانین تصویب شده نه تنها در بهبود وضعیت نقش نداشته اند بلکه خود این قوانین باعث تشدید وضعیت نامطلوب شده اند. 

یکی از نمونه ها تبصره ذیل ماده ۳ قانون توزیع عادلانه آب و مواد مرتبط از قانون تامین منابع مالی برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی و یا سرمازدگی و قانون الحاق یک ماده به قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن و همچنین قانون تعیین تکلیف چاه های آی فاقد پروانه بهره برداری است. 

در یک فرآیند ۳۶ ساله در نهایت این قوانین به رایگان شدن آب زیرزمینی و دادن مجوزهای متعدد به چاه های غیرمجاز شده است. مجموع این اتفاقات سبب شد نه تنها تعداد چاه های غیرمجاز بیشتر شود بلکه روند مجوزدهی به غیرمجازها نیز سرعت گیرد.

طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی با هدف احیا  وترمیم این منابع مهم و استراتژیک در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب و با مسئولیت وزارت نیرو تصویب شده است و بر اساس آن وظایف مختلفی به عهده دستگاه های مختلف گذاشته شده اما به دلیل فراهم نبودن برخی پیش شرط ها، عدم هماهنگی و همچنین کمبود اعتبارات عملکرد این مصوبه نتیجه ملموسی نداشته است.

تدوین برنامه مقابله با فرونشست

اخیرا برنامه ای از سوی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تدوین و به دولت ابلاغ شده که راهکارهای فوری برای مقابله با پدیده فرونشست در آن دیده شده است.

مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه این پدیده بر عکس زلزله قابل مدیریت و کنترل است خاطرنشان کرد: آزمون های موفق در کشورهای مختلف انجام شده که می توان از آنها الگو گرفت. برنامه ای را برای این کار تدوین کرده ایم که نخستین گام آن کاهش استحصال از آب های زیرزمینی است. 

عبداللهی یادآور شد: برآورد شده در استان تهران علاوه بر ۵۰ هزار حلقه چاه مجازی که عمدتا در جنوب تهران و در سمت دشت ورامین متمرکز است؛ ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز نیز ایجاد شده است. اذعان دارید که این میزان برداشت از آب های زیرزمینی چه اندازه می تواند آسیب زننده باشد. بنابراین نخستین اقدام مقابله با چاه های غیرمجاز است. 

او اضافه کرد: در کنار آن لازم است که دبی مجاز چاه های مجاز نیز بازنگری شود. درست است که ۵۰ هزار حلقه چاه در تهران مجوز بهره برداری دارند اما به دلیل کمبود منابع آب های زیرزمینی باید این پروانه ها بازنگری شود و در میزان استحصال آب از این چاه ها باید تجدیدنظر صورت گیرد. نکته دیگر که در حیطه مسئولیت وزارت نیروست، تغذیه مصنوعی آبخوانهاست. در واقع در فصول بارندگی که نیاز آبی برای کشاورزی کمتر است، آبهای جاری را باید به گودال های زیرزمینی هدایت کرد تا به سفره های آب های زیرزمینی نفوذ کند. این سه فعالیت عمده در حیطه کاهش منابع آب زیرزمینی بسیار اهمیت دارد.

تغییر روش دهیم

به گفته مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از سوی دیگر باید بررسی کرد که چرا نیاز ما به آب های زیرزمینی مدام بیشتر می شود. اغلب نیاز ما به شیوه های کشت و زرع باز می گردد. لذا توسعه روش های آبیاری مدرن برای جلوگیری از تداوم این شیوه مصرف ضرورت دارد.  همچنین لازم است مدیریت کشت و زرع محصولات کشاورزی صورت گیرد و در اراضی که با فرونشست زمین روبرو هستند محصولات آب بر کشت نشود. امروز در استان های خشک و نیمه خشک برنج کاشته می شود. هندوانه و صیفی جات آب بر زیادی در مناطق کم آب کشت می شود. این رویه اگر از سوی وزارت جهاد کشاورزی کنترل نشود، فشار به منبع آبی همچنان برقرار می ماند و حتی بیشتر خواهد شد. 

بیت اللهی عنوان کرد: یکی از راهکارهای مهم توسعه کشت گلخانه ای است که امروز در دنیا در دستور کار قرار گرفته و علاوه بر افزایش راندمان تولید، استفاده مدیریت شده ای نیز از منابع آب و خاک دارد. وقتی ما یک هندوانه ای را کشت می کنیم به ازای هر کیلوگرم هندوانه ۵۰۰ لیتر آب مصرف می شود یعنی یک هندوانه ۵ کیلویی ۲۵۰۰ لیتر آب مصرف می کند و کل این آب مصرف شده را صادر می کنیم.

به اعتقاد او موضوع مهم دیگر نیز جانمایی صنایع آب بر است. صنایع فلزی و کارخانجات صنعتی که نیاز آبی فراوانی دارند؛ در مناطقی که با خطر فرونشست بروربروست نباید فعالیت کنند. به جز موارد ذکر شده در محیط های شهری نیز در زمینه تفکیک آب باران، چاه های جذبی و استفاده از فاضلاب شهری اقداماتی می توان انجام داد که تمام این اقدامات در قالب برنامه ای مدون شده و از طریق وزارت راه و شهرسازی به دولت اعلام شده است که امیدواریم دولت هرچه زودتر این برنامه را جهت اجرا ابلاغ کند.