چگونه ایده های نوآور بورسی در محیط «آزمون» به بلوغ می‌ رسند؟

سندباکس را در زبان فارسی می‌توان به عنوان جعبه شنی معنا کرد، همان جعبه‌ای که محلی برای خاک‌بازی آسوده‌خاطر کودکان است.

ایده سندباکس در واقع از هزینه‌های رعایت قانون شروع شد و اینکه همیشه سرعت راهکارها و فناوری‌های نوین از تدوین قوانین و مقررات بیشتر است. جعبه شنی این فرصت را می‌دهد تا یک نوآوری جدید را بتوان بدون تشریفات زمان‌بر و یا تدوین مقررات، در یک محیط پایلوت آزمایش کرد و در صورت موفقیت‌آمیز بودن آزمون، به تدوین دستورالعمل‌های لازم برای آن نوآوری به صورت گسترده اقدام نمود، بدون آنکه خللی در آن کسب‌و‌کار ایجاد شود و یا فرصت بازار از دست رود.

باید به این نکته توجه داشت که چهار ویژگی اقتصادهای موفق در انقلاب صنعتی چهارم انعطاف پذیری، ساخت اکوسیسستم نوآوری، چابکی و توجه به رویکرد انسان محور است. سندباکس می‌تواند عاملی راهگشا هم برای کسب‌و‌کارهای نوین و هم رگولاتور برای پاسخ به این چهار ویژگی باشد.

بی‌تردید آینده صنعت مالی کشور نیز در گروی توجه ویژه به همین چهار اصل است و باید از حوزه فناوری‌های مالی حمایت کرد؛ چراکه نوآوری‌های روزافزون، محرک تغییرات بنیادین در اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان و عاملی توانمند برای تحولات اساسی در فضای کسب‌وکار به شمار می‌آید. تعلل نهادهای مسئول برای توجه ویژه به حوزه تکنولوژی‌های مالی، نتایج زیان‌بار و چه بسا جبران‌ناپذیری از ‌جمله وابستگی تکنولوژیک به سایر کشورها را به همراه خواهد داشت. استفاده از ظرفیت استارتاپ‌های حوزه فین‌تک در جهت توسعه اقتصاد هوشمند و همچنین ایجاد بستری مناسب در راستای خلق و توسعه تکنولوژی‌های موثر در شتابدهی اقتصاد هوشمند منجر به تعالی مولفه‌های اقتصادهای موفق در انقلاب صنعتی خواهد شد.

تدوین و فراهم کردن بستر مقرراتی-حمایتی  از جمله اقدامات دولت‌ها برای حمایت و تسریع چرخه نوآوری در بسیاری صنایع از جمله صنعت مالی می‌باشند. در واقع خود بستر مقرراتی حمایتی جعبه شنی، توسط نهادهای ناظر و تنظیم‌کننده همان حوزه تدوین و تصویب می‌شود.

در ایران نیز یکی از مشکلاتی که همواره بسیاری از استارتاپ‌ها و کسب‌و‌کارهای نوپا با آن همواره بوده‌اند این بوده است که گاهی آنها جلوتر از مقررات و رگولاتور حرکت کرده‌اند و یا مقررات‌گذاری از آنها عقب مانده است. ایده درخشان سندباکس دقیقا در این مواقع کارگشا است. کارکرد اصلی سندباکس این است که برای ایده‌ها و طرح‌هایی که ممکن است نقض مقررات کنند، این امکان را فراهم می‌کند تا انها بتوانند در مدت زمان مشخصی طرح خود را در محیطی محدود اما واقعی، آزمایش نمایند. به همین جهت است که به سندباکس، «محیط آزمون» نیز اطلاق می‌شود.

در داخل کشور نیز پس از مطالعات بین‌المللی اولیه، دستورالعمل سندباکس تحت عنوان «دستورالعمل ایجاد نظام مدیریت یکپارچه محیط‌های آزمون تنظیم‌گری کسب‌و‌کارهای نوآورانه در فضای مجازی» در شورای عالی فضای مجازی به تصویب رسید. بر اساس این دستورالعمل، کارگروهی در وزارت اقتصاد تشکیل می‌شود که متشکل از 14 عضو به شرح زیر است:

رییس مرکز فناوری اطلاعات و توسعه اقتصاد هوشمند به عنوان رییس کارگروه، نماینده وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نماینده وزارت صمت، نماینده وزارت فرهنگ و ارشاد، نماینده معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، نماینده مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت ریاست جمهوری، نماینده سازمان بورس و اوراق بهادار، نماینده بانک مرکزی، نماینده نیروی انتظامی، نماینده دادستانی کل کشور، نماینده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، نماینده اتحادیه کسب و کارهای فضای مجازی و 2 نفر متخصص و دانشگاهی با حکم رییس مرکز ملی فضای مجازی.

هدف عالی تشکیل این کارگروه مشارکت نهادهای ناظر، قانون‌گذاران، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران حوزه اقتصاد کشور با نمایندگان بخش عمومی و خصوصی، برای رفع چالش‌های قانونی و مقرراتی است تا با توجه به سرعت رشد تکنولوژی‌های مختلف و نیاز مبرم کشور به فعالیت کسب‌وکارهای نوآور در صنایع مختلف، پیشرفت در حوزه‌های نوین از کانالی مناسب تسریع شود.

افزایش تعاملات بین دستگاهی در حوزه اقتصاد کشور، بستری موثر برای تبادل اطلاعات و شفافیت اقتصادی بوده و گامی موثر در جهت اقتصاد هوشمند می‌باشد، لذا وجود کارگروهی برای تعامل موثر و خارج از فضای بروکراتیک اداری موجب تسریع در رفع چالش‌ها و مسائل پیش روی حوزه فین‌تک شده است.

از مهم‌ترین وظایف اصلی این کارگروه مادر، تعیین حیطه‌های نیاز به ورود در محیط آزمون و الزام تنظیم‌گران بخشی به ایجاد محیط آزمون برای بخش مربوط به خود و تهیه و تدوین استانداردهای مورد نیاز محیط آزمون برای تنظیم‌گران بخشی است. به همین منظور نیز سایت «ایران‌تما» ایجاد شد تا کسب‌و‌کارهای نوآور بتوانند طرح خود را در این محل ثبت نموده و در مرحله بعد، کارگروه وزارت اقتصاد آن طرح را به تنظیم‌گر بخشی مرتبط ارجاع دهد و طرح به صورت آزمایشی شروع شود. در واقع متقاضیان سندباکس کلیه کسب‌و‌کارهایی هستند که برای یک ایده نوآورانه احتیاج به مجوز از تنظیم‌گر بخشی مرتبط به آن حوزه دارند و درخواست خود را برای اجرای ایده به تنظیم‌گر همان بخش ارسال می‌نمایند. بر اساس این مصوبه تنظیم‌گران بخشی موظفند که مدت اعتبار مجوز، حداکثر کاربران محیط آزمون، حداکثر حجم تراکنش‌ها، شاخص‌های موفقیت و شرایط انتهایی خروج از محیط آزمون را برای متقاضیان مشخص نمایند. در پایان نیز در صورت موفقیت آزمون، مجوز توسعه فعالیت توسط تنظیم‌گر بخشی صادر و هم‌زمان دستورالعمل و آیین‌نامه عمومی نیز تهیه و اعلام می‌گردد.

تنظیم‌گران بخشی نیز دستگاه‌ها و سازمان‌هایی هستند که در چارچوب قانون وظیفه اعطای مجوز کسب‌و‌کارها را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر عهده دارند که به عنوان مثال می‌توان به وزارت بهداشت، سازمان تنظیم مقررات، سازمان بورس و اوراق بهادار، بانک مرکزی و... اشاره نمود.

ماده واحده سندباکس بازار سرمایه نیز در اردیبهشت ماه 1400 در شورای عالی بورس و اوراق بهادار به تصویب رسید و به استناد همین ماده، نسخه اولیه دستورالعمل، تیر ماه امسال در هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار مصوب شد.

سندباکس بازار سرمایه یک محیط مقرراتی و حقوقی بسیار ساده و به دور از پیچیدگی‌های زمان‌بر و بروکراتیک جهت انتشار آزمایشی محصولات مالی قابل عرضه در بازار سرمایه در مدت زمان مشخص و محدود است، تا نوآوری بتواند با سرعت بیشتری به بورس‌های کشور ورود پیدا نماید. سندباکس می‌تواند تمامی حوزه‌های نوآورانه بازار سرمایه را در حوزه‌های مختلف اعم از بلاکچین، رمزارزها، یادگیری ماشین، رگ‌تک، ولث‌تک و... را پوشش دهد.

مطابق این دستورالعمل، شورایی تحت عنوان شورای راهبری محیط‌های آزمون بازار سرمایه تشکیل می‌گردد که وظایفی از جمله احراز شرایط طرح برای ورود به محیط آزمون، تعیین محدودیت‌ها و معافیت‌های مشتریان و متقاضیان ورود به محیط آزمون، تعیین مدت زمان اجرای هر طرح، تصمیم‌گیری نهایی در خصوص موفقیت و قابلیت توسعه هر طرح دارد. اعضای شورای راهبری محیط‌های آزمون نیز شامل چهار معاون سازمان بورس، مدیر فناوری اطلاعات سازمان و یک نفر خبره در نوآوری‌ها یا فناوری‌های مالی آشنا با بازار سرمایه می‌باشد. ضمن آنکه رییس شورا از میان اعضا و توسط رییس سازمان بورس و اوراق بهادار انتخاب می‌شود.

با نگاه اولیه به ترکیب اعضای شورای راهبری محیط آزمون بازار سرمایه که اکثرا از معاونین سازمان انتخاب شده‌اند، می‌توان به اهمیت موضوع محیط آزمون پی برد اما اگر اعضای مستقل بیشتری در این ترکیب وجود داشتند، احتمال بررسی همه‌جانبه طرح‌های وارد شده به محیط آزمون و داوری مستقل، بیش از پیش میسر می‌شد.

یکی از دیگر نکات قابل تامل این دستورالعمل ماده 10 آن می‌باشد. در ماده 10 این‌طور آمده است که: «ادامه فعالیت طرح‌های نوآورانه که در انتهای دوره حضور خود در محیط آزمون موفق به تحقق اهداف تعیین شده باشند منوط به رعایت کلیه تشریفات مرتبط با اخذ مجوز از سازمان یا شورا یا تدوین یا اصلاح مقررات خواهد بود. اجرای طرح تا زمان اخذ مجوز نهایی یا تدوین مقررات مربوطه متوقف می‌شود.». انتقاد جدی‌ای که می‌توان به این ماده وارد ساخت آن است که اگر قرار باشد طرحی، حتی در صورت موفقیت‌آمیز بودن در اهداف مشخص شده خود متوقف شود تا مجوزی اخذ شود یا مقرراتی تدوین شود، در آن صورت کارکرد سندباکس بازار سرمایه دقیقا چیست؟ و اینکه آیا اصلا این ماده در تضاد با فلسفه وجودی و کارکرد سندباکس نیست؟! چرا که اگر قرار باشد سندباکس بازار سرمایه نقش کاتالیزر و تسهیل‌گر را داشته باشد و راهکاری چابک به اجرای ایده‌‎‌های نوآورانه و استارتاپی ارایه نماید، در آن صورت ماده 10 نیاز به اصلاح اساسی و احتمالا حذف خواهد داشت.

در هر صورت سندباکس بازار سرمایه در ابتدای مسیر خود قرار دارد و خود این جعبه آزمون نیز احتیاج به آزمون خواهد داشت تا نواقص آن مشخص شود. مثلا اینکه راه ارتباطی مشخصی تعریف نشده است و هنوز معلوم نیست که متقاضیان به چه صورت می‌توانند درخواست حضور در محیط آزمون بازار سرمایه را ارایه نمایند. اما آنچه مشخص است آن است که اگر کاستی‌های سندباکس برطرف شود و شورای راهبری شرایط ورود به سندباکس بازار سرمایه را تسهیل نماید، می‌توانیم شاهد تولد و رشد کسب‌و‌کارهای نوپا، استارتاپ‌ها و فین‌تک‌های مختلفی در بورس‌ها باشیم؛ سندباکس می‌تواند نقطه عطف بازار سرمایه شود، مشروط به آنکه این اجازه وی داده شود.

*کارشناس بازار سرمایه