حل مشکل فرونشست حداقل ۵۰ سال طول می‌ کشد/ سهم معضل کم‌ آبی از بودجه سال های اخیر چقدر بود؟

اقتصادآنلاین – مهفام سلیمان‌بیگی؛ در اتحادیه اروپا اگر در منطقه‌ای چهار میلی‌متر فرونشست ایجاد شود آن منطقه وارد شرایط بحرانی می‌شود ولی در ایران وقتی از فرونشست حرف می‌زدیم صحبت از سانتی متر است. با این حال مسئولان همچنان دست روی دست گذاشته‌اند و کارشناسان منتقدانه عنوان می‌کنند که برداشت از آب‌های زیرزمینی در پی قیمت‌گذاری نامناسب آب و برق در کشورهمچنان ادامه دارد. تا آنجا که  حتی رییس بخش زلزله‌شناسی، مهندسی و خطرپذیری موسسه تحقیقات راه و شهرسازی گفته :« کسی خطر بزرگ فرونشست زمین را جدی نگرفته است تا زمانی که جمعیت زیادی کشته شوند!»

محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداریپیشتر به ایرنا گفته  بود که ایران از نظر فرونشست زمین رتبه اول جهان را دارد و در برخی مناطق مانند کاشان شکاف‌هایی به طول ۷۰ کیلومتریا در دشت نیشابور شکافی به طول ۳۰ کیلومتر در سطح زمین ایجاد شده است.

همچنین بر اساس آمار سازمان زمین شناسی سالانه در پایتخت بیش از ۱۸ تا ۲۵ سانتی متر فرونشست اتفاق می‌افتد. رقمی که بسیار بیشتر از استاندارهای جهانی است.

مدیر بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی نیز خبر داده که از ۱۲۵۰ شهر ۱۲۰ شهر متوسط و بزرگ درون فرونشست زمین قرار گرفته‌اند و فرونشست در همه جای ایران وجود دارد.

اخیرا حتی یک عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران به اقتصادآنلاین گفت که فرونشست به وضعیتی رسیده که زمین در حال بلعیدن۸۰ درصد ایران است و بیشتر نقاط کشور نهایتا تا ۱۰ سال دیگر قابل سکونت است. به گفته او احتمالا در همین پاییزجاری شاهد فرورفتن زمین منازل مسکونی و میراث فرهنگی و انفجار در تاسیسات شهری از جمله برق، گاز و فاضلاب خواهیم بود.

با این حال باید پرسید در کشوری با این وضعیت، تاکنون چه اقدامی برای جلوگیری از فاجعه‌ای که بیخ گوش شهروندان است، انجام شده است؟

سهم معضل کم‌آبی از بودجه

پاسخ این سوال از سوی کارشناسان، «هیچ» است. البته بررسی‌های بودجه‌ای و گفته‌های مسئولان درباره تخصیص بودجه به مشکل فرونشست، نیز بر این گفته، صحه می‌گذارد.

برای مثال سال 97 نماینده اصفهان در شورای عالی استان‌ها گفته بود که از چهار میلیارد تومانی که برایمشکل فرونشست اختصاص داده شد، تنها ۳۰ درصد آن محقق و تخصیص یافته است.

در سال ۹۸نیز بندی تحت عنوان بند «ض» به ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران اضافه شد تا بودجه‌ای برای اصلاح وضعیت فرونشست زمین اختصاص داده شود اما به گفته رییس بخش زلزله‌شناسی، مهندسی و خطرپذیری موسسه تحقیقات راه و شهرسازی حتی یک ریال هم به این مسئله اختصاص داده نشده است.

در فصل آب قانون بودجه ۱۴۰۰اما برای اولین بار اعتباری تنها حدود 22 میلیارد تومانی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور پیش‌بینی شده است. با این حال آنطور که مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، آبخوان‌داری می‌گوید این مبلغ بسیار کم است و شاید برای اجرای یک پروژه آبخیزداری هم کافی نباشد.

تشکیل کارگروهی برای سازگاری

به دنبال شدت گرفتن بحران خشکسالی در ایران، اعضای هیئت دولت دوازدهم در اسفند سال ۱۳۹۶با پیشنهاد وزارت نیرو"کارگروه ملی سازگاری با کم آبی" را تشکیل دادند. کارگروهی به مسئولیت وزیر نیرو و عضویت وزیران جهادکشاورزی، کشور و صنعت، معدن و تجارت و رؤسای سازمان‌های حفاظت محیط زیست، هواشناسی و برنامه و بودجه کشور.

این کارگروه از اردیبهشت امسال قرار شد موضوع رسیدگی به بحران فرونشست را هم ذیل وظایف خود قرار دهد. این پیشنهادی بود که صنعت معدن و تجارت (سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور)داد.

وزارت نیرو نیز با اعلام اینکه این پیشنهاد مورد موافقت کمیته تخصصی ذیل کارگروه ملی سازگاری با کم آبی قرار گرفته، متن پیشنهادی مربوط به اصلاح تصویب نامه را به هیئت دولت ارائه داد. پس از آن هم قرار شد، این متن پیشنهادی مراحل بررسی خود را در کمیسیون امور زیربنایی، صنعت و محیط زیست هیئت دولت طی کند.

اما تاکنون کارگروه چقدر در کنترل مشکل کم‌آبی و کاهش سطح آب آبخوان‌ها موفق بوده است؟ به عبارت دیگر با وجود فعالیت این کارگروه چرا هرروز وضعیت بدتر می‌شود؟

بنفشه زهرایی، دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی در گفت‌وگو با اقتصادآنلاین به این پرسش پاسخ می‌دهد.

تا سال 1405 آبخوان‌ها احیا می‌شوند؟

به باور او مهم‌ترین دستاورد کارگروه تاکنون تصویب برنامه سازگاری با کم‌آبی برای 31 استان کشور با تمرکز بر احیای آبخان‌ها بوده است.

زهرایی توضیح می‌دهد: در برنامه ‌کارگروه، برنامه‌هایی که برای احیای آبخوان‌ها در حال دنبال شدن بود، با برنامه‌های پشتیبانی از سایر دستگاه‌ها، مثل جهاد کشاورزی، صمت، برنامه و بودجه و حفاظت محیط زیست، تجمیع شدند. بنابراین برنامه‌های کارگروه توانست کاری کند که اجرای برنامه‎های طرح احیای و تعادل بخشی به آبخوان‌ها به عمل نیز منعکس شود.

او می‌گوید: تا پایان برنامه هفتم توسعه یعنی تا 1405، چیزی حدود 9میلیارد متر مکعب کاهش برداشت از منابع آبی زیرزمینیدر نظر گرفته شده است. با توجه به این که کسری سالانه آب‌ها در ایران چیزی در حدود 6.5 میلیارد متر مکعب است. بنابراین اگر این 9 میلیارد مترمکعب حاصل شود، انتظار این است که تا سال 1405 تمام آبخوان‌های کشور احیا شوند و از افت بیشترشان جلوگیری شود.

همچنین به باور دبیر کارگروه این برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی در آینده می‌تواند در راستای کنترل فرونشست هم باشد. به همین دلیل مصوبه‌ای در هیات وزیران در حال بررسی است که بحث فرونشست به طور مستقیم به وظایف کارگروه اضافه شود.

ناگفته نماند زهرایی درحالی از نقش‌ پررنگ برنامه هفتم توسعه در احیای منابع می‎گوید که شاهد بودیم، در برنامه ششم توسعه نیز برنامه‌هایی برای کنترل کم‌آبی در نظر گرفته شده بود اما دست آخر نه تنها این برنامه اجرا نشد بلکه منابع آبی ایران هم نصف شد.

حل بحران فرونشست 50 سال زمان میبرد

دبیر کارگروه سازگاری با کم‌‌آبی در پاسخ به این سوال که در سال‌های فعالیت کارگروه و تاکنون چه کرده‌اید و چه دستاوردی داشته‌اید؟ عنوان می‌کند: از سال 97 برنامه‌ها مصوب شدند استان‌های هرمزگان و بوشهر جز اولین استان‌هایی بودند که برنامه سازگاری آنها محقق شد.  با این حال فعالیت‌هایی که در راستای طرح احیا و تعادل بخشی آبخوان‌ها و فعالیت‌های سایر دستگاه‌ها در برنامه سازگاری آمده از سال های پیش هم اجرا می‌شد.

او همچنین در واکنش به گفته کارشناسان محیط زیست که اقدامات کارگروه را بی‌فایده ارزیابی می‌کنند، توضیح می‌دهد: من نمیدانم کارشناسانی که به شکل کلی مدعی می‌شوند کارگروه کاری انجام نداده است، چطور این ادعا را مطرح می‌کنند. پروژه‌های ما سال هاست جاری بوده پس  من به این ادعا پاسخی ندارم که بدهم.

زهرایی ادامه می‌دهد: اگر انتقاد آنان بر سر بحث فرونشست است باید بگویم ما بیش از 50 سال است که افت آب زیرزمینی داریم، آغاز آن از دهه 40 در کرمان بود. این مشکل را نمی‌شود انتظار داشت در عرض چهار سال حل کنیم. حتی با همین برنامه‌های سازگاری هم حداقل 50 سال زمان می‌برد تا کاهش برداشتی، که در اثر برنامه‌های سازگاری اتفاق می‌افتد، منجر به احیای تعدادی از آبخوان‌های کشور شود.

به گفته او ما در کشور 83 آبخوان داریم که تا سال 1450 قابل احیا نیستند و انتظار می‌رود بحث فرونشست آبخوان‌ها را تا حد زیادی از دسترس خارج کند.

40 سال افت آب در اصفهان

زهرایی در پاسخ به این نگرانی برخی کارشناسان که اگر کاری نکنیم فرونشست‌های اخیر در اصفهان به زودی به سایر شهرها هم تسری می‌یابد، عنوان می‌کند: اتفاقاتی که در اصفهان می‌افتد سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و الان خودش را نشان داده است. ما حتی اوایل دهه 70 در برخی دشت‌های اصفهان فرونشست‌هایی داشتیم که یک ماشینی به بزرگی پاترول درون آن جای می‌گرفت آن هم درحالی که بحران آب به این شکل در کشور مطرح نبود.

این مسئول ادامه می‌دهد: فرونشت‌های اصفهان حاصل بیش از 40 سال افت آب زیرزمینی است که سالها در مناطق غیرمسکونی قابل مشاهده بوده است. این فرایند ادامه یافته تا حالا که جمعیتی بیشتری در این شهر مستقر است. لذا مردم برخی شهرک‌ها مجبور به مهاجرت شده‌اند.

کارگروه کم‌آبی بودجه نگرفته است؟

 آنطور که از گفته‌های دبیر کارگروه سازگاری با کم‌آبی برمی‌آید ظاهرا این کارگروه هم مثل بخش‌های دیگر آبی در فعالیت‌هایش با خساست در تخصیص بودجه مواجه بوده است.

زهرا می‌گوید: کارگروه ما شبیه شورای عالی آب، کارگروهی فرابخششی است. بنابراین ذیل جایی نیست و مسئولیت آن را وزیر نیرو بر عهده دارد. از ابتدا قرار بود در بودجه ردیف اعتباری مجزایی برای سازگاری با کم‌آبی ایجاد نشود. یعنی طرح‌های مختلفی که در دستگاه‌ها سالهاست در حال اجرا است؛ مثل تعادل‌بخشی به آبخوان‌ها یا آبیاری تحت فشار وزارت جهاد یا انواع و اقسام طرح‌های دیگری که در برنامه آمده است، از پیش طرح اعتباری داشته‌اند و هنوز هم دارند. بنابراین ما با هدایت سازمان برنامه و بودجه خودمان را به بودجه‌های غیر مطمئن جدید وصل نکردیم و همان بودجه‌هایی که از پیش به طرح‌هایی داده شده بود که در مدیریت مصرف آب اثرگذار بوده است، مصرف کردیم. فقط قرار شد از سوی سازمان برنامه و بودجه پشتیبانی بیشتری شود.

او در پاسخ به این که این کارگروه تاکنون چقدر برای سازگاری با کم‌آبی هزینه کرده است، نیز می‌گوید: تاکنون از منظر بودجه‌ای جمع‌آوری اطلاعاتی از استان‌ها نداشته‌ایم.

همچنین به گفته زهرایی کارگروه با تغییر دولت هیچ تغییری را در رویه‌ها احساس نکرده است و امور به همان جریان سابق درحال پیگیری است.