حضور ایران در سازمان شانگهای و اتحادیه اوراسیا

طبق این موافقت‌نامه که میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از تاریخ ۵ آبان‌ماه ۱۳۹۸ لازم‌الاجرا شده است، ایران و اتحادیه برای واردات برخی کالاها برای یکدیگر امتیازات تعرفه‌ای قایل شده‌‌اند. بر همین اساس، ایران برای واردات ۳۶۰ کد کالا از کشورهای عضو اوراسیا امتیازات تعرفه‌ای اعطا کرده و اوراسیا برای صادرات ۵۰۲ قلم کد کالای ایرانی به اوراسیا امتیازات تعرفه‌ای قائل شده است.

این اتحادیه اکنون ۵ عضو دارد. اعضای اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا کشورهای  روسیه، بلاروس و قزاقستان هستند که معاهده تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در ۲۹ می‌۲۰۱۴ امضا کردند و با عضویت کشورهای ارمنستان و قرقیزستان این معاهده از یکم ژانویه ۲۰۱۵ وارد مرحله اجرایی شد.

همکاری‌‌های اقتصادی و تجاری با این اتحادیه تنها برای کشور ما جذاب نبوده است و تاکنون بیش از ۴۰‌کشور و سازمان بین‌المللی از جمله چین، ‌اندونزی و همچنین کشورهای آمریکای‌لاتین برای مبادله با کشورهای عضو در چارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده‌اند. همچنین این اتحادیه با کره‌جنوبی، مصر و هند مذاکراتی برای عضویت و همکاری داشته است.

بر اساس معاهده اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کشورهای عضو آن قصد دارند تا سال ۲۰۲۵ یک بازار مالی مشترک در بخش‌های بانکی، بیمه و سهام به‌همراه یک «نظام مالی فراملی» در قزاقستان مستقر کنند. با توجه به نارضایتی اعضای اتحادیه به‌ویژه روسیه از حاکمیت دلار در مبادلات بین‌المللی و مبادرت این کشور به ایجاد سوئیفت روسی، به‌نظر می‌رسد در سیاست‌های پولی بین‌المللی اعضای این اتحادیه با کشورمان هم‌سو و هم‌جهت هستند.

نکته بعدی، درباره موفقیت‌‌های اقتصادی این موافقت‌نامه در شرایط تحریم و شرایط بحرانی همه‌گیری کووید-۱۹ است. بنا بر آمار و اطلاعات اعلام‌شده از سوی گمرک، کشورمان طی یک سال (۵ آبان ۹۸ الی ۵ آبان ۹۹) با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حدود ۳‌میلیارد و ۴۰۰میلیون دلار تجارت صورت‌گرفته است.

همچنین صادرات ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ۱۲ ماهه سال‌۹۹ به رقم یک‌میلیارد و ۴۳ میلیون دلار رسید. میزان واردات کشورمان از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز در همین بازه زمانی برابر با یک‌میلیارد و ۱۰۰‌میلیون دلار برآورد شده است. همچنین آمار و اطلاعات بیانگر رشد ۲۶ درصدی مبادلات در ۵ ماهه نخست سال‌جاری با این اتحادیه بوده است.

این اطلاعات بدین معنی است که ایران در سال گذشته، به‌رغم شرایط کرونا و مشکلات تجارت، ۵۰۴ میلیون دلار به روسیه، ۳۰۴میلیون دلار به ارمنستان، ۱۶۸‌میلیون دلار به قزاقستان، ۴۶‌میلیون دلار به قرقیزستان و ۲۱ میلیون دلار به بلاروس صادرات داشته است. بررسی و مقایسه آمار و اطلاعات در بازه‌های زمانی مشابه بیانگر میانگین رشد ۳۰ درصدی مبادلات تجاری فی‌مابین بوده است. مثلا در زمان تشدید تحریم‌های دوره ترامپ و همچنین در دوره ظهور بحران کووید-۱۹ رشد ۳۰ تا ۳۵‌درصدی داشته است.

باید همواره به این نکته توجه داشت که علاوه‌بر تسهیل تعاملات تجاری با کشورهای عضو اتحادیه این موافقت‌نامه در شرایط تنگناهای مربوط به تحریم و شیوع ویروس کووید-۱۹ باعث ورود کالاهای اساسی به کشورمان شده است. برای مثال بیشترین میزان واردات کشورمان از اوراسیا در این دوره دانه‌های روغنی و خوراک دام بوده که نیاز کشور به هر دو مورد هم در دوره مذکور به‌عنوان یک کالای اساسی بسیار مهم بوده است.

علاوه‌بر انتفاع اقتصادی حاصل از امضای این موافقت‌نامه نباید ابعاد سیاسی و پیام سیاسی نزدیکی کشورمان با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای معارضان داخلی و خارجی را نادیده گرفت. این موضوع تا حدودی به تعدیل سیاست‌های تند آمریکا و اروپا منجر شده است.

اگرچه عضویت ایران در سازمان همکاری‌‌های شانگهای نیز در راستای این اهداف سیاسی و امنیتی ایران بوده است، اما همکاری کشورمان با اتحادیه اقتصادی اوراسیا قابل‌مقایسه با عضویت در شانگهای نیست. اولا در سازمان شانگهای سه قدرت بزرگ یعنی کشورهای هند، چین و روسیه اعضای اصلی را تشکیل می‌دهند و این یک موازنه قدرت درون سازمان ایجاد کرده است، اما در اوراسیا روسیه قدرت مسلط است.

کارکرد عضویت در شانگهای در وهله نخست سیاسی امنیتی و سپس اقتصادی است، در حالی‌که موافقت‌نامه تجارت آزاد با اوراسیا ابعاد اقتصادی و تجاری دارد و همان‌گونه که در بالا ذکر شد در بعد سیاسی نیز منافعی را حاصل کرده است. در بحث عضویت کشورمان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نکته این است که موضوع عضویت ناظر جمهوری اسلامی ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به تصویب هیات‌دولت رسیده است و مقرر است ظرف مدت دو سال از سوی وزارت امورخارجه بررسی‌های لازم جهت ارزیابی منافع و مصالح کشورمان به‌عمل آید.

اکنون بحث فعلی و رایج موضوع تبدیل موافقت‌نامه موقت فعلی به موافقت‌نامه تجارت آزاد است. خوشبختانه اولین دور مذاکرات برای انعقاد موافقت‌نامه دائمی تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز در تاریخ ۱۹‌جولای ۲۰۲۱ با حضور نمایندگان اتحادیه اقتصادی اورسیا و نمایندگان کشورهای بلاروس، قزاقزستان و روسیه، همچنین نمایندگان دستگاه‌های مرتبط ایرانی در تهران برگزار شد. طرفین ضمن مشخص‌کردن نقشه‌راه تصمیم گرفتند مذاکرات را با جدیت بیشتری ادامه دهند تا در بازه زمانی یک سال و نیم آینده موافقت‌نامه نهایی و امضا شود و نیازی برای تمدید مهلت موافقت‌نامه فعلی نباشد. دور دوم مذاکرات نیز در ایروان ارمنستان آغاز شده است.