اکوسیستم نوآوری ایران مغلوب ابرچالش ها
چند سال قبل وزیر سابق ارتباطات از ایجاد چند یونیکورن استارت‌آپی خبر داد. حالا و در حالی که بیش از یک دهه از شکلگیری فضای استارت‌آپی در ایران می‌‌گذرد و به دلایل مختلف هنوز هیچ استارت‌آپی به ارزش یک میلیارد دلاری (یونیکورن) نرسیده، در کشورهای همسایه رشد اکوسیستم استارت‌آپی به ایجاد یونیکورن و دکاکورن (استارت‌آپ‌هایی با ارزش بیش از ۱۰میلیارد دلار) منجر شده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از دنیای اقتصاد، در ایران به‌رغم آنکه نخستین شتابدهنده‌های استارت‌آپی و کسب‌وکارهای نوپا به‌دنبال موج سرمایهگذاری و بازگشت کارآفرینان و نیروهای انسانی متخصص از خارج، از اوایل دهه ۹۰ شمسی شروع توفانی و بسیار پیشروتر از کشورهای منطقه را تجربه کردند اما تحریم‌‌های اقتصادی و موانع داخلی طی یک دهه جلوی رشد سریع این فضای نوآوری را گرفت.
در همین حال معدود استارت‌آپ‌های باقی‌مانده موفق نیز - حداقل در فضای پاندمی- با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو شدند اما خالی‌شدن فضای اکوسیستم از جریان سرمایه و نیروی انسانی، در کنار موانع کلان‌تری چون ضعف در سیاستگذاری، نبود فضای مناسب کسب‌وکار و ابرچالش‌‌‌هایی چون تورم و تحریم، دورنمای رشد بخش‌خصوصی در این عرصه را در غبار فرو برده است.
شرایط رخ‌داده برای بخش نوآوری ایران در حالی به ناامیدی کارآفرینان در این بخش منجر شده که برخی کشورهای همسایه در شرایط اقتصادی نه‌چندان مطلوب – ناشی از پاندمی– به تقویت اکوسیستم استارت‌آپی و حتی جذب نیروی انسانی از بخش نوآوری ایران خود مشغولند.
سرمایهگذاری میلیون دلاری
سرمایه یکی از مهم‌ترین ابزارهای موردنیاز استارت‌آپ‌هاست که اغلب نیاز به رشد سریع در بازار دارند. برخلاف کسب‌وکارهای سنتی استارت‌آپ‌ها نیاز به نوع ویژه‌ای از سرمایهگذاری ریسک‌پذیر (جسورانه) دارند که عمدتا مطلوب سرمایه‌‌گذاران سنتی نیست. در ایران به‌رغم آنکه سرمایهگذاری جسورانه زودهنگام عامل مهمی در شکلگیری صدها استارت‌آپ کوچک و بزرگ شد اما روند اتفاقات تقریبا ادامه این نوع سرمایهگذاری را متوقف کرد.
به‌رغم ایجاد مثال‌‌های موفق در حوزه‌‌هایی چون تاکسی اینترنتی، توریسم آنلاین و تجارت الکترونیکی بخش سنتی (شامل شرکت‌های سرمایهگذاری) حاضر به سرمایهگذاری در این عرصه نشده و سرمایه‌‌گذاران جسورانه هم یا از سرمایه‌‌‌گذاری‌‌های قبلی خود نتیجه‌‌ای نگرفتند یا اساسا حاضر به پذیرفتن ریسک‌‌های خارج از کسب‌وکار (که عمدتا دلایل سیاسی و اقتصادی دارد) نشده‌‌اند.
نتیجه اینکه عدد کل سرمایهگذاری فضای استارت‌آپی ایران در یک سال برابر با میزان سرمایه جذب‌شده یک استارت‌آپ در کشور همسایه هم نیست.
هفته گذشته استارت‌آپ کوچکی در پاکستان با عنوان Rider که در زمینه لجستیک تجارت الکترونیکی با خرده فروش‌های آنلاین پاکستانی همکاری می‌کند در راند ابتدایی سرمایهگذاری خود موفق به جذب ۳/ ۲میلیون دلار شد.
این استارت‌آپ تنها سه سال قبل راه‌‌اندازی شده و هم‌اکنون بیش از ۵۰۰ راننده دارد که تحویل کالا در ۸۰ شهر پاکستان را انجام می‌دهند. این شرکت کالاهای شرکت‌های بزرگ خرده‌فروشی آنلاین پاکستان مثل Khaadi و Daraz را به مشتریانشان تحویل می‌دهد.
در ترکیه که اکوسیستم استارت‌آپی فقط چند سال زودتر از ایران شکل گرفت طبق اعلام بلومبرگ، با احتساب ۱۵۰ میلیون دلار اخیری که استارت‌آپ ترکیه‌‌ای «گتیر» جذب کرده است، مجموعه سرمایه جذب‌شده این استارت‌آپ در سال‌جاری به یک‌میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار رسید.
این استارت‌آپ در جدیدترین گام توسعه‌‌ای خود قرار است کشور پرتغال را به حوزه‌های سرویس‌دهی کسب‌وکار خود اضافه کند و در گام‌‌های بعدی حضور در کشورهای آمریکای‌شمالی را در برنامه دارد.
چنین پیشرفتی در حالی اتفاق افتاده است که تنها ۵ سال از عمر این استارت‌آپ می‌‌گذرد و طبق آخرین ارزش‌‌گذاری انجام‌شده، ارزش این استارت‌آپ ۵/ ۷میلیارد دلار برآورده شده است.
حالا با این جذب سرمایه جدید به گفته نازیم سالور بنیانگذار و مدیرعامل این استارت‌آپ حالا پا را از بازار ترکیه هم فراتر گذاشته و سرویس‌دهی به مشتریان پرتغالی در لیسبون را فراهم کرده است.
این استارت‌آپ به گفته بنیانگذارش از یک‌ماه دیگر پا به بازار آمریکا خواهد گذاشت. با وجود رقبای قدرتمندی مانند استارت‌آپ آمریکایی اینستاکارت، Amazon-backed Deliveroo و goPuff، این استارت‌آپ تحویل فوری بسته‌های خرید سوپرمارکتی، برای تحویل بسته در بازه زمانی ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت برنامه‌ریزی کرده است و قصد دارد به مرور از بازار کشورهای خارجی نیز سهم بازار کسب کند.
ترکیه به لطف دسترسی به بازار جهانی و شکلگیری شبکه نوآوری مقصد بسیاری از کارآفرینان و شکلگیری استارت‌آپ‌هاست در حالی که این کشور چالش‌های اقتصادی و سیاسی متعددی را پشت‌سر گذاشته و حتی اخیرا ارزش پول این کشور در برابر دلار آمریکا با کاهش قابل‌ملاحظه‌ای مواجه شده است.
ارزش ترندیول، دیگر کسب‌وکار اینترنتی ترکیه، پس از جذب سرمایه یک و نیم میلیارد دلاری اخیر در‌ماه آگوست، به ۵/ ۱۶ میلیارد دلار رسیده و به اولین دکاکورن (DecaCorn) کشور ترکیه تبدیل شده است. دکاکورن‌ها، استارت‌آپ‌هایی هستند که ارزش آنها به بیش از ۱۰ میلیارد دلار برسد.
ارزش موفقیت ترندیول آنجاست که تنها ۵درصد از یونیکورن‌‌های موجود در جهان توانسته‌‌اند ارزش خود را افزایش داده و به یک دکاکورن تبدیل شوند.
ترندیول که در سال ۲۰۱۰ تاسیس شده، اکنون بزرگ‌ترین پلت‌فرم حوزه تجارت الکترونیک ترکیه لقب گرفته و روزانه به بیش از ۳۰ میلیون خریدار سرویس‌دهی می‌کند. تعداد بسته‌‌هایی که این پلت‌فرم روزانه برای کاربران ارسال می‌کند بیش از یک میلیون بسته در روز است.
توقف سرمایهگذاری و رشد اکوسیستم در ایران
بر اساس گزارش انجمن سرمایهگذاری خطرپذیر ایران در سال ۹۹ میزان کل سرمایهگذاری استارت‌آپی از ۶۰۰ میلیارد تومان (۲۵ میلیون دلار) فراتر نرفته است؛ این به معنای روزانه ۶۸ هزار دلار بوده است که احتمالا از گردش مالی بسیاری از صرافی‌‌ها هم کمتر است. برای مقایسه میزان کم این سرمایهگذاری می‌توان به میزان سرمایهگذاری آمریکا در سال ۲۰۲۰ اشاره کرد که ۱۵۶ میلیارد دلار بوده است.
با این حال اگر آمریکا و کشورهای غربی را هم از دایره مقایسه کنار بگذاریم آمارهای سرمایهگذاری ایران در مقایسه با کشورهای منطقه خاورمیانه و آفریقا هم ناچیز است.
بر اساس گزارش venturburn هم تعداد معاملات و هم ارزش سرمایه‌‌‌گذاری‌‌ها در این منطقه طی پنج سال (از ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰) به شکل قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده است، در حالی‌که در سال ۲۰۱۵ تعداد معاملات ۲۰۴مورد و ارزش معاملات در منطقه ۲۳۲میلیون دلار بوده، این میزان در سال۲۰۲۰ به ۴۹۶معامله به ارزش یک‌میلیارد و ۳۰۰ میلیون رسیده است.
بر اساس گزارش انجمن سرمایهگذاری خطرپذیر ایران تعداد معاملات سرمایهگذاری در حوزه استارت‌آپ‌ها در سال ۲۰۱۵ بالغ بر ۱۵ مورد بوده که در سال ۲۰۱۶ به ۴۵، در سال ۲۰۱۷ به ۷۸، در سال ۲۰۱۸ به ۱۱۸، در سال۲۰۱۹ به ۱۵۷ و در سال ۲۰۲۰ به ۱۷۴ معامله (بالغ بر ۶۰۰ میلیارد) رسیده است.
دو مانع اصلی سرمایهگذاری استارت‌آپی در ایران مسدود‌شدن مسیر سرمایهگذاری خارجی و عدم‌بازگشت سرمایهگذاری از استارت‌آپ‌های موجود به چرخه سرمایهگذاری بوده است. چند استارت‌آپ بزرگ ایران بعد از دو سال و چالش‌های متعدد هنوز مجوز حضور در بازار سرمایه را نگرفته‌‌اند، در حالی‌که در همین شرایط اغلب استارت‌آپ‌های موجود چالش‌های متعددی با حوزه‌های رگولاتوری و نهادهای دولتی پیش‌پای آنها قرار گرفته است.
شرایط اقتصادی ناشی از تحریم و تورم و برخی فشارهای داخلی باعث مهاجرت گسترده نیروی متخصص به کشورهای منطقه یا دیگر هاب‌‌های نوآوری شده است. این فضا ایده‌‌آل کشور‌هایی چون امارات بوده که با فراهم‌کردن فضا برای کارآفرینان به‌دنبال جذب بیش از پیش نیروهای متخصص از کشورهای منطقه چون ایران بوده‌‌اند.
بر اساس گزارش استارت‌آپ ژنوم در سال ۲۰۲۱ در منطقه خاورمیانه و شمال‌آفریقا هم چهار اکوسیستم در حال رشد وجود دارد که شامل دبی، مصر، ریاض و ابوظبی است. دبی در این میان در مکان یازدهم و استانبول در مکان ۱۵ است.
