بازار نفت نیازمند آلترناتیو ایرانی؟
بازار جهانی نفت در لبه پرتگاه خطرناکی قرار گرفته و پس از آن که اوپک پلاس نتوانست به توافق جدیدی برای عرضه بیشتر نفت خام دست پیدا کند، بهای نفت خام در حال ادامه مسیر صعودی خود است و شاخص نفتی آمریکا حتی به اوج ۶ ساله خود رسید.
از یک سو پیچیدگی مذاکرات هسته‌ای، امکان تخمین دقیقی از زمان‌بندی بازگشت ایران به بازار بحرانی نفت را از کارشناسان سلب کرده است و می‌تواند بازگشت نفت ایران در بازه چند ماهه تفاوتی بسیار چشمگیر ایجاد کند. البته برخی از دیدگاه‌های کارشناسان غربی درباره باز شدن شیر نفت خام ایران به بازارهای جهانی هم واقع بینانه نیستند. بسیاری به صحبت‌های زنگنه درباره آرزوی تولید ۶ میلیون بشکه نفت استناد می‌کنند در حالی که امکان رخ دادن چنین امری بسیار بعید است.
از سوی دیگر بسیاری میزان صادرات نفت کنونی ایران را نادیده می‌گیرند که به بیش از ۸۰۰ هزار بشکه نفت در بازارهای غیررسمی می‌رسد و لغو تحریم‌های بیشتر به معنای این خواهد بود که این میزان از بازارهای غیررسمی خارج شده و وارد بازار رسمی نفت جهان شوند. در کنار آن چنانچه افزایش صادرات ایران تا بازگشت به سطح ۲میلیون بشکه‌ای را هم در نظر بگیریم باز هم در واقع ۱/ ۱ تا ۲/ ۱ میلیون بشکه نفت خام به بازار افزوده می‌شود که در صورت تداوم رشد قیمت نفت خام شاید تاثیر چندان جدی بر کاهش قیمت‌ها نداشته باشد. در واقع می‌توان گفت اثر بازگشت نفت ایران بر بازار جهانی و بحران قیمتی کنونی که گریبان مصرف‌کنندگان را گرفته به تصمیمات اوپک پلاس نیز بستگی دارد، چرا که آنها نمی‌توانند مانع فروش نفت ایران شوند و اگر به دنبال حفظ دستاوردهای این توافق هستند، باید مشکلات درونی خود را به نحوی مدیریت کنند.
نقش مذاکرات هسته‌ای در آینده بازار نفت
در بحث توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های بین‌المللی که به‌رغم پیشرفت‌های جدی که از سوی طرفین مختلف مذاکره ادعا شده، هنوز به نظر می‌رسد اختلافات عمیقی وجود دارد و چه ایران و چه آمریکا از لزوم اتخاذ تصمیمات سخت از سوی طرف مقابل سخن می‌گویند. این گره خوردگی در مذاکرات هسته‌ای، شرایط را بسیار پیچیده‌تر کرده است. از یکسو وضعیت اقتصادی دشواری که تحت تحریم‌ها بر ایران تحمیل شده است، شاید لزوم انجام مذاکره و حصول توافق را به نقطه‌ای غیرقابل بازگشت رسانده است. از سوی دیگر نیز ایران تحت این استدلال که ترامپ و ایالات‌متحده یک طرفه از توافق خارج شده‌اند، خواهان لغو تحریم‌ها فراتر از آن چیزی است که آمریکا در نظر دارد. این پیچیدگی‌ها می‌توانند در کنار روند تغییر دولت در ایران و سرکار آمدن دولت سیدابراهیم‌رییسی در ماه مرداد به طولانی شدن هر چه بیشتر مذاکرات یا حتی عدم حصول توافق منجر شود. هر چند دو طرف ایرانی و آمریکایی به امکان دستیابی به توافقی پایدار خوش‌بین هستند، اما حصول فرضی یک توافق تا پایان تابستان باز هم به معنای این خواهد بود که جریان نفت خام ایران تا ابتدای سال ۲۰۲۲ به بازارهای جهانی بازنخواهد گشت و این امر کلاف سردرگم بازار نفت را پیچیده‌تر می‌کند.
هرچند به نظر می‌رسد که اوپک پلاس برای برنامه‌ریزی‌های خود در جهت کنترل عرضه و مدیریت بازار از ابتدای روی کار آمدن دولت بایدن، سناریوی بازگشت ایران به بازار را در نظر داشته است، اما در صورتی که اختلافات امارات و عربستان کماکان بر سر جای خود بماند و هیچ‌کدام از موضع خود عقب نشینی نکنند، بازگشت ایران به بازار می‌تواند در سناریوهای متفاوتی و با نتایج متفاوتی جای بگیرد. اگر کماکان شرایط نه آتش بس و نه جنگ میان امارات و سعودی‌ها باقی بماند و توافقی حاصل نشود قیمت نفت به روند رو به رشد خود ادامه می‌دهد و شاید بسیاری از مشتریان و ازجمله آنها ایالات متحده و کشورهایی نظیر هندوستان مایل به باز شدن هر چه سریع‌تر شیر نفت ایران به بازار جهانی باشند. اما در صورتی که جنگ قیمتی دوباره‌ای در بازار و این بار با بازیگری امارات شکل بگیرد، ممکن است تمام دستاوردهای اوپک پلاس را به راحتی از بین ببرد و اوج‌گیری قیمت‌ها متوقف یا حتی در مسیر نزولی قرار بگیرد که در چنین شرایطی جریان نفت ایران با بازگشت خود به بازار می‌تواند ضربه نهایی را به توافق اوپک پلاس وارد کرده و قیمت‌ها را پایین‌تر بیاورد. از این رو، بحث زمان‌بندی حصول توافق هسته‌ای برای بازار نفت بسیار مهم است و اینکه دقیقا چه زمانی نفت ایران به بازار بازخواهد گشت، می‌تواند فاکتوری تعیین‌کننده باشد.
میزان تولید ایران چقدر خواهد بود؟
بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت نیز در ماه‌های اخیر چند بار از آرزوی تولید ۶ میلیون بشکه نفت ایران گفته است. افزایش تولیدی که می‌تواند در صورت تحقق طی ۲ دهه آتی درآمدی بالغ بر ۲ تریلیون دلار برای کشور به ارمغان آورد و از آن برای توسعه اقتصاد کشور و تقویت بخش غیرنفتی استفاده کرد. اما یکی از سوالات اساسی در این باره، بحث امکان تحقق چنین آرزوی نفتی است.
در ابتدا باید گفت تولیدنزدیک به ۶ میلیون بشکه نفت خام در روز، پیش از انقلاب اسلامی در مقطع کوتاهی رخ داده، اما در ۴ دهه پس از انقلاب بالاترین توان تولیدی کشور ۴ میلیون بشکه در روز بوده است. این امر نتیجه عدم سرمایه‌گذاری کافی برای افزایش ظرفیت تولید در دهه‌های گذشته بوده و عدم استفاده صحیح از درآمدهای نفتی که حتی صرف متنوع‌سازی اقتصاد ایران نشده و با توجه به تغییر پارادایم‌ها در صنعت انرژی جهان و حرکت به سوی انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان، چنین سرمایه‌گذاری گسترده‌ای از درآمدهای نفتی برای توسعه ظرفیت تولید منطقی نخواهد بود.
اوپک تخمین می‌زند تولید نفت خام ایران در ماه فوریه سال جاری ۱۴/ ۲ میلیون بشکه در روز بوده که ۱۹۰ هزار بشکه بالاتر از پایین‌ترین میزان تولید کشور در ۳۰ سال اخیر بوده که در آگوست سال ۲۰۲۰ رقم خورد و ایران ۹۵/ ۱ میلیون بشکه نفت خام در روز تولید کرد. این عدد فاصله بسیار زیادی با تولید روزانه ۴۸/ ۳ میلیون بشکه‌ای سال ۲۰۱۶ و ۷۹/ ۳ میلیون بشکه‌ای سال ۲۰۱۷ دارد. با لغو تحریم‌ها مدت زمانی طول خواهد کشید تا ایران بتواند ظرفیت تولید خود را به سطح سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ برساند که همین امر نیز هزینه‌های فراوانی دارد، در چنین شرایطی می‌توان امید افزایش تولید کشور از ۴/ ۲ میلیون بشکه کنونی به ۶ میلیون بشکه در روز مدنظر زنگنه را چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت به دلایلی که در بالا اشاره شد باطل دانست.
لغو تحریم‌ها چه تاثیری در میزان صادرات ایران دارد؟
حال با توجه به آنکه سناریوی تولید ۶ میلیون بشکه در روز را کنار گذاشتیم باید به وضعیت صادرات توجه کرد و دید آیا ایران می‌تواند با عرضه نفت خام خود معادله بازار جهانی را دچار تغییرات جدی کند؟
پس از بازگشت تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران در دوران ترامپ هرگز آمار دقیق و روشنی از میزان صادرات ایران وجود نداشته، چرا که نفت ایران با روش‌های متعدد و پیچیده‌ای که برای دور زدن تحریم‌ها طراحی شده به فروش می‌رسد و طبیعی است در چنین شرایطی نتوان انتظار شفافیت در آمار صادرات را داشت. اما برخی از منابع ردیابی نفتکش که برای پیگیری محموله‌های جهانی نفت خام به تصاویر ماهواره‌ای متکی هستند، می‌گویند صادرات نفت ایران در حال حاضر نسبتا زیاد است و حتی در صورت لغو تحریم‌ها ممکن است میزان واقعی صادرات نفت ایران جهش بسیار چشمگیری نداشته باشد.
به گزارش اویل پرایس، صادرات نفت خام و میعانات ایران در سه ماه نخست سال جاری میلادی ۸۲۵ هزار بشکه در روز تخمین زده شده که از آمار ۴۲۰ هزار بشکه در سه ماه سوم سال ۲۰۲۰ بهبود قابل ملاحظه‌ای داشته است. هرچند که این میزان نیز بسیار کمتر از صادرات بالای۲ میلیون بشکه در روز ایران در سال ۲۰۱۷ است، اما باید پذیرفت در صورت اینکه ایران با کمک ذخایر انبارهای نفتی خود و نفت ذخیره‌سازی شده روی دریا توسط نفتکش‌ها بتواند به محض رفع تحریم‌ها جریان نفت خام خود را روانه بازار جهانی کند، باز هم تغییر چشمگیری در عرضه جهانی ایجاد نخواهد شد.
یعنی اگر ایران با کمک موجودی ذخایر خود و همچنین افزایش همزمان ظرفیت تولید در کوتاه‌مدت میزان صادرات خود را به بیش از ۲ میلیون بشکه در روز نیز برساند، نهایتا یک میلیون بشکه در روز به عرضه جهانی نفت خام در آینده افزوده خواهد شد که امری زمانبر هم هست و در شرایط معمول نباید انتظار تغییر اساسی در بازار جهانی را داشت.
اما در صورتی که اوپک پلاس نتواند به درستی بحران کنونی خود را درباره افزایش عرضه مدیریت کند، جریان نفت خام ایران می‌تواند ضربه اساسی به این توافق بزند، چرا که ایران از توافق کاهش عرضه معاف است و بارها اعلام کرده که بدون توجه به تصمیمات این کارتل نفتی، در صورت لغو تحریم‌ها به سرعت عرضه نفت خام خود را افزایش می‌دهد.
