ایران در مرز منطقه ممنوعه جمعیتی است

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، در روزهای گذشته بود که یک کارشناس جمعیت ادعا کرد نرخ رشد جمعیت در ایران، در سال1399 به کمترین میزان در تاریخ ایران رسیده است. این گزاره اگرچه به این دلیل که در سال1399 نرخ مرگ‌ومیر و موالید از سوی ثبت‌ احوال رسما اعلام نشده، با اما و اگرهایی در افکار‌عمومی مواجه شد اما روند شیب تند کاهشی منحنی رشد جمعیت، اتفاقی است که از سوی همه صاحب‌نظران حوزه جمعیت، درباره آن اتفاق‌نظر وجود دارد. روند کاهشی رشد جمعیت در ایران به‌گفته کارشناسان از سال1365 آغاز شده اما در سال‌های گذشته با شیب تندتری ادامه پیدا کرده است. این حرکت کاهشی، با شیوع کرونا، شتاب فزاینده‌ای پیدا کرده و چنان‌که از قرائن برمی‌آید، به رقم نگران‌کننده‌ای رسیده است. درباره نرخ رشد جمعیت، دلایل روند کاهشی آن و دورنمای آینده با کارشناسان این حوزه به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

نرخ رشد جمعیت در سال گذشته چقدر بوده است؟

این پرسشی است که آن را با محمدجواد محمودی، رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در میان گذاشتیم. او در این‌باره گفت: نرخ رشد طبیعی جمعیت کشور در سال 1399که حاصل تفاضل نرخ زادوولد و نرخ مرگ‌ومیر است برابر 0.73درصد است. به‌گفته محمودی، این نرخ با درنظر گرفتن آمار مهاجرت، حدود 0.1درصد دیگر هم کاهش می‌یابد و به حدود 0.6می‌رسد.

وی درباره نحوه محاسبه نرخ رشد طبیعی جمعیت در سال1399، گفت: اگر تعداد تولدها (1114000) را تقسیم بر کل جمعیت کشور کنیم، به ازای هر هزار نفر 13.3نفر تولد یا به‌عبارتی1.33درصد تولد داشته‌ایم. نرخ مرگ‌ومیر نیز به‌طور متوسط در چند سال گذشته ۵ در هر هزار نفر بوده است که در سال۹۹ با توجه به شیوع کرونا ۶ در هر هزار نفر تخمین زده می‌شود. اگر نرخ مرگ‌ومیر در سال99 را از نرخ موالید کم کنیم، نرخ رشد طبیعی جمعیت در سال۱۳۹۹ به ۷.۳ درصد می‌رسد.

چرا رشد جمعیت در کشور، پیوسته رو به کاهش می‌رود؟

شهلا کاظمی‌پور، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران 3عامل مؤثر در این زمینه را آمار ولادت، آمار مرگ‌ومیر و آمار مهاجرت معرفی می‌کند. او درباره نرخ باروری در کشور می‌گوید: شاخص باروری کل که نشان‌دهنده میانگین تعداد فرزندان زنان است، در دهه60 در جامعه ایران حدود 6.7فرزند برای هر مادر بود. این شاخص به‌تدریج کاهش پیدا کرده و در سال 1385به 1.8رسید. یعنی هر 20پدر و مادر (هر 10زوج) با 18بچه جایگزین می‌شدند که این روند همچنان ادامه دارد و در سال‌های اخیر حول‌و‌حوش 1.7و 1.8 است. این آمار به‌معنای آن است که باروری از سطح جایگزینی که 2.1 است، کاهش پیدا کرده و اگر 1.7هم بماند، عده‌ای که به دنیا می‌آیند کمتر از پدر و مادرهای خودشان هستند. این پدر و مادرها به سمت سالخوردگی می‌روند، بنابراین نرخ رشد جمعیت کشورمان تا سال 1425منفی می‌شود.

کاظمی‌پور درباره دومین عامل مؤثر یعنی نرخ مرگ‌ومیر نیز معتقد است: در سال‌های گذشته افزایش مرگ‌ومیر به‌دلیل سالخوردگی جمعیت خود را نشان داده یعنی از 5سال قبل، میزان مرگ‌ومیر در ایران بی‌وقفه رو به افزایش است و فوتی‌های کرونا هم این آمار را تشدید می‌کند. به‌گفته این استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران، آمار دقیقی از میزان مهاجرت ایرانیان در دست نیست اما می‌توان این را بدیهی درنظر گرفت که نرخ مهاجرت رو به افزایش است و این مسئله در کاهش رشد جمعیت تأثیر‌گذار است.

رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی هم در تحلیل چرایی کاهش نرخ رشد جمعیت می‌گوید: متولدین دهه۶۰ از جرگه ازدواج و فرزندآوری در حال خارج شدن هستند و از این‌رو نرخ فرزندآوری کم شده است. درکنار آن، عواملی مانند دخالت دولت و تدوین قانون تنظیم خانواده و شرایط اقتصادی و ساختارهای فرهنگی و اجتماعی، افزایش مشارکت زنان، اشتغال زنان و توسعه اقتصادی باعث شده که نه‌تنها در ایران بلکه در کل دنیا نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند.

دورنمای جمعیتی کشور با روند فعلی چیست؟

کاظمی‌پور، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران هشدار می‌دهد که نرخ رشد جمعیت در ایران با روندی که جلو می‌رود بین سال‌های 1420تا 1425به صفر می‌رسد و حتی منفی خواهد شد. به‌گفته این استاد دانشگاه، مرگ‌ومیرهای کرونایی، باعث خواهد شد تجربه رشد جمعیت صفر یا منفی، زودتر برای ایران فرا‌برسد. «برآوردها این است که در سال1399 مرگ‌ومیر ناشی از کرونا به اندازه یک‌پنجم (20درصد) از مرگ‌ومیرهای سالانه، به آمار مرگ‌های این سال اضافه کرده است. همین افزایش آمار مرگ‌ومیرها در سال1399 باعث شده است که یک تا 2سال زودتر از سال1425 دچار صفر شدن نرخ رشد جمعیت شویم و اگر کشور یک‌سال دیگر هم با همین میزان مرگ‌ومیر ناشی از کرونا مواجه باشد، صفر شدن نرخ رشد جمعیت در سال1422 قطعی است.»

محمودی هم در این زمینه معتقد است: نرخ رشد جمعیت ایران به‌شدت کاهشی و نرخ باروری در کشور کمتر از حد جایگزینی است. با این روند رشد جمعیت بالاخره پس از چند سال به صفر خواهد رسید.

توقف نرخ رشد جمعیت چه اثراتی خواهد داشت؟

اما این همه نگرانی برای کاهش نرخ رشد جمعیت در کشور از کجا نشأت می‌گیرد. رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در این‌باره می‌گوید: هر وقت نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، جمعیت سالخورده‌ها زیاد و افراد در معرض کار کم می‌شوند. این مطلوب نیست چون یکی از مهم‌ترین عوامل رونق تولید در هر کشوری نیروی کار در آن کشور است. به‌گفته محمودی بر اساس مطالعات انجام شده کاهش نرخ رشد جمعیت در جهان که موجب کاهش نرخ افراد در سن کار می‌شود؛ سبب کاهش 40درصدی رشد اقتصادی در 50سال آینده در مقایسه با50سال گذشته می‌شود. برای جبران کاهش نرخ رشد افراد در سن کار، بهره‌وری نیروی کار باید به نسبت روند تاریخی خود 80درصد افزایش پیدا کند تا از کاهش نرخ رشد اقتصادی جهان جلوگیری شود.

بنا بر اظهارات محمودی، رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر اینکه «نرخ رشد جمعیت ایران در سال 1399برابر 0.6بوده و چنانچه این نرخ به کمتر از 0.5درصد برسد وارد فضای غیرمطلوب از نظر اقتصادی می‌شویم»، می‌توان گفت که ایران در 1400در مرز ورود چالش جمعیتی به منطقه‌ای ممنوعه قرار دارد که اگر در آن وارد شود، تولید و توسعه کشور ضربه‌های جبران‌ناپذیری خواهند دید.

چه باید کرد؟

شهلا کاظمی‌پور، برای ترمیم نرخ رشد جمعیت، اجرای یک برنامه چندبعدی را ضروری می‌داند. او معتقد است که سیاستگذاری تک‌ساحتی در این زمینه پاسخگو نخواهد بود. «اگر قرار است سیاستی هم برای بهبود نرخ رشد جمعیت اتخاذ کنیم باید به هر سه مورد افزایش نرخ باروری، کاهش مرگ‌ومیر و کاهش آمار مهاجرت توجه داشته باشیم. اگر نرخ زاد‌و‌ولد را زیاد کنیم اما ساختار سلامت جامعه تصحیح نشود و یا اینکه نارضایتی زیاد شود و عده‌ای مهاجرت کنند، افزایش نرخ زاد‌و‌ولد چندان اثری در افزایش نرخ رشد جمعیت نخواهد داشت.»