شمارش معکوس بازگشت به برجام
رییس‌جمهور آمریکا اولین تصمیمات برجامی خود را گرفت. آخر هفته گذشته و در صحبت‌ها و تماس‌های جو بایدن، اولین اقدامات او در زمینه توافق هسته‌ای با ایران تبیین شدند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق، طبق این مواضع، دولت بایدن آمادگی خود را برای ورود به مذاکره با ایران در این زمینه اعلام کرده است. از سوی دیگر، آمریکا اعلان خود مبنی بر بازگشت تحریم‌های ایران در سازمان ملل را که توسط دولت پیشین ارائه شده بود، پس گرفت. این درخواست البته با رد استدلال حقوقی ایالات متحده در این زمینه، مسکوت مانده بود. دولت بایدن همچنین محدودیت‌های رفت‌وآمدی وضع‌شده برای دیپلمات‌های ایرانی در واشنگتن را که دیگر یادگار دولت دونالد ترامپ در زمینه روابط با ایران بود، کاهش داده است. در عین حال، صحبت‌های مقامات آمریکا و گزارش‌ها حاکی از این است که در این روند، هیچ تماس و گفت‌وگویی با ایران انجام نشده است.
این اقدامات البته در آستانه پایان ضرب‌الاجل مصوب مجلس ایران برای بازگشت آمریکا به برجام مطرح شده‌اند. این اقدامات البته با استقبال برخی ناظران و بازیگران ازجمله روسیه مواجه شده‌اند اما واکنش سرد مقامات ایران حاکی از این است که آنچه جو بایدن در یکی، دو روز اخیر اعلام کرده، برای تغییر مسیر ایران قانع‌کننده نبوده است. وزیر امور خارجه و سخنگوی وزارت خارجه بار دیگر بر انتظارات ایران در این زمینه درباره تحریم‌ها و توافق هسته‌ای تأکید کرده‌اند و اقدام متقابل ایران منوط به تغییرات در این زمینه شده است. در این فاصله البته جلسه مقامات سه کشور اروپایی امضاکننده برجام با آمریکایی‌ها نیز به بیانیه‌ای منجر شد که در راستای تبیین رویکرد دولت جدید آمریکا در این زمینه است. تماس‌های بایدن در این زمینه با مقامات اسرائیل و عربستان و صحبت‌های جدید مقامات اروپایی و مقام سوئیسی نیز نشانه‌های چرخش رویکرد در واشنگتن را دارند. با این حال به نظر نمی‌رسد آنچه تا امروز اعلام شده برای توقف روند منفی برجام کافی بوده باشد. بحث‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران در حالی ادامه دارند که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای امروز در تهران خواهد بود. مقامات ایران گفته‌اند در این سفر رافائل گروسی به ایران قرار است درباره شکل همکاری ایران و آژانس بعد از ضرب‌الاجل هفته جاری که بناست با توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در ایران همراه باشد، رایزنی و گفت‌وگو کنند.
ند پرایس: این گام را برنداریم، شرایط بدتر خواهد شد
پس از رایزنی آخر هفته اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها درباره برجام، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد این کشور دعوت نمایندگان ارشد اروپا برای شرکت در نشستی با حضور گروه ١+۵ و ایران پیرامون آغاز مذاکرات درباره توافق هسته‌ای را خواهد پذیرفت. دولت بایدن اعلام کرد پیش از هر اقدام محسوسی از سوی هر‌یک از طرف‌های توافق هسته‌ای برای بازگشت به پایبندی به توافق، آماده مذاکره با ایران و دیگر طرف‌های توافق است. ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در بیانیه‌ای دراینباره گفت: «آمریکا دعوت نمایندگان ارشد اتحادیه اروپا برای شرکت در نشست ١+۵ و ایران به جهت مذاکره درباره راهکاری دیپلماتیک برای توافق هسته‌ای ایران را می‌پذیرد».
مقامات آمریکایی تأکید کردند که تمایلشان به مشارکت در نشستی با حضور اعضای توافق، به معنای اعلام رضایت برای آغاز مذاکرات هسته‌ای نبوده و در عوض فقط اولین قدم دیپلماتیک برای پیداکردن راه مذاکره درباره مسائل مهم است. این مقام ارشد وزارت امور خارجه آمریکا افزود: «تا زمانی که ننشینیم و گفت‌وگو نکنیم، اتفاقی نخواهد افتاد. مشارکت ما در نشست و گفت‌وگویمان به معنای این نیست که موفق خواهیم شد، اما می‌دانیم که اگر این قدم را برنداریم، شرایط از بد به بدتر تغییر خواهد کرد». بر اساس این گزارش، اظهارات پرایس درپی این مطرح می‌شود که هنوز دعوتی رسمی از سوی هیچ کشور اروپایی برای برگزاری چنین نشستی انجام نشده است. برخی منابع خبری نیز نوشتند دولت آمریکا اعلام آمادگی کرده است در چارچوب کمیسیون مشترک برجام با ایران رایزنی کند. پیشنهاد برگزاری یک جلسه غیررسمی کمیسیون مشترک و حضور آمریکا به عنوان میهمان نیز مطرح شده است.
لغو ادعای ماشه‌ای و محدودیت دیپلماتیک علیه ایران
دولت بایدن از سوی دیگر در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل خبر داد آمریکا اعلان خود مبنی بر بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را که دولت ترامپ به سازمان ملل اعلام کرده بود، لغو کرده است. ریچارد میلز، نماینده موقت آمریکا در سازمان ملل متحد، در نامه‌ای به شورای امنیت اطلاع داد که دولت جدید ایالات متحده اعلان دولت ترامپ را لغو کرده است. نامه مربوط به اعلام این موضوع توسط خبرگزاری رویترز رؤیت شده است. دولت دونالد ترامپ اواسط تابستان اعلام کرد روند ۳۰روزه شورای امنیت به‌منظور بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران یا «مکانیسم ماشه» را کلید زده است؛ اما 13 کشور از 15 عضو شورای امنیت این اعلان را باطل دانستند و تأکید کردند آمریکا حق استفاده از مکانیسمی را که خود از آن خارج شده است، ندارد.
بااین‌حال پس از گذشت مدت زمان مد‌نظر واشنگتن، وزارت خارجه وقت آمریکا یک‌جانبه اعلام کرد این تحریم‌ها بازگشته‌اند. علاوه بر این اقدام درباره ادعای دولت ترامپ، آسوشیتدپرس گزارش داد مقام‌های آمریکایی اعلام کرده‌اند که دولت جدید این کشور اقدام دولت سابق در محدودکردن تردد دیپلمات‌های ایرانی در سازمان ملل را تسهیل کرده است. در همین حال یک مقام آمریکایی با تأیید کاهش این محدودیت‌ها گفت که دولت آمریکا غیر از اطلاع‌رسانی به ایران درباره این کاهش محدودیت‌های تردد، هیچ تماس دیگری با مقام‌های این کشور نداشته است. خبرنگار وال‌استریت ژورنال نیز دراینباره در توییتر نوشت: «تصور من بر اساس گفت‌وگو با چندین منبع آگاه این است که هیچ گفت‌وگوی مستقیمی تاکنون بین ایران و آمریکا رخ نداده است؛ اما این را هم می‌دانم که ادامه این روند برای مدت طولانی عجیب خواهد بود».
واکنش سرد ایران: حرکات نمادین فایده‌ای ندارد
وزیر امور خارجه در واکنش به اخبار جدید از واشنگتن، خواستار اقدام عملی آمریکا در بازگشت از مسیری شد که واشنگتن به نادرستی آن اذعان کرده است. محمدجواد ظریف در توییتر نوشت: «ایالات متحده اذعان کرد که ادعاهای پمپئو درخصوص قطع‌نامه ۲۲۳۱ فاقد وجاهت قانونی بوده است. موافقیم». او ادامه داد: «در انطباق با قطع‌نامه ۲۲۳۱: ایالات متحده باید بدون قید و شرط و به صورت مؤثر تمام تحریم‌های اعمال، بازاعمال یا تغییر برچسب داده‌شده توسط ترامپ را لغو کند. سپس ما نیز تمام تدابیر جبرانی خود را بلافاصله به حالت قبل بازمی‌گردانیم. ساده است: تعهد، اقدام، جلسه». ظریف همچنین در واکنش به مواضع طرف‌های اروپایی نوشت: «به جای سفسطه‌بازی و قراردادن بار مسئولیت بر دوش ایران، تروئیکای اروپایی/اتحادیه اروپا باید به تعهدات خود عمل کرده و خواستار آن شود که میراث تروریسم اقتصادی ترامپ علیه ایران پایان یابد». وی افزود: «تدابیر جبرانی ما پاسخی‌اند به نقض‌های ایالات متحده و تروئیکای اروپایی. اگر از معلول هراسانید، علت را حذف کنید. ما «اقدام» را با اقدام پاسخ می‌دهیم».
سخنگوی وزارت امور خارجه نیز حرکات آمریکا را «نمادین» خواند و خواستار اقدام عملی ایالات متحده شد. سعید خطیب‌زاده در توییتر نوشت: «یادآوری: به دلیل خروج آمریکا از برجام، ١+۵ وجود ندارد. اکنون تنها ایران و ١+۴ است. به یاد بیاورید، ترامپ اتاق [مذاکرات برجام] را ترک و تلاش کرد آن را منفجر کند». وی تأکید کرد: «حرکات نمادین خوب است، اما برای احیای ١+۵، آمریکا باید عمل کند: تحریم‌ها را بردارد. ما نیز پاسخ خواهیم داد». خطیب‌زاده نیز از هشتگی استفاده کرد که ظریف به کار برده بود: «این ترتیب کلیدی است: تعهد، اقدام، جلسه».
بیانیه تروئیکا پس از رایزنی با آمریکا
اشارات ظریف و خطیب‌زاده به مواضع اروپایی‌ها در راستای بیانیه‌ای است که پس از رایزنی آخر هفته سه کشور اروپایی امضاکننده برجام با مقامات آمریکایی منتشر شده بود. وزیران خارجه آمریکا، فرانسه، بریتانیا و آلمان با صدور بیانیه‌ای ضمن ابراز نگرانی از کاهش تعهدات هسته‌ای توسط جمهوری اسلامی، از ایران خواستند به برجام پایبند بماند. سه کشور اروپایی و آمریکا تأکید کردند در صورت بازگشت ایران به تعهدات برجامی، ایالات متحده نیز به توافق هسته‌ای بازمی‌گردد. تروئیکای اروپایی در این بیانیه نوشتند: «درخصوص ایران، سه کشور اروپایی و ایالات متحده منافع اساسی خود درخصوص حفظ نظام عدم اشاعه هسته‌ای را به اشتراک گذاشتند. در این خصوص سرانجام برجام دستاوردی در دیپلماسی چندجانبه بود. سه کشور اروپایی از عزم ایالات متحده برای بازگشت به دیپلماسی و ازسرگیری گفت‌وگوهای عمیق و قابل‌اتکا بین تروئیکای اروپا و آمریکا استقبال کردند». در ادامه بیانیه آمده است: «سه کشور اروپایی بر هدف مشترک خود مبنی بر بازگشت ایران به پایبندی کامل به تعهداتش ذیل برجام تأکید کردند.
وزیر خارجه آمریکا، آنتونی بلینکن، تأکید داشت که مطابق با گفته‌های جو بایدن، اگر ایران به پایبندی دقیق تعهداتش ذیل برجام بازگردد، ایالات متحده نیز همین کار را خواهد کرد و حاضر است که در این خصوص به گفت‌وگو با ایران مشغول شود». این بیانیه تصریح می‌کند: «در همین راستا، سه کشور اروپایی و آمریکا از ایران خواستند از برداشتن گام‌های بیشتر به‌ویژه در زمینه تعلیق پروتکل الحاقی و محدودسازی فعالیت‌های راستی‌آزمایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران خودداری کند. سه کشور اروپایی و آمریکا در تأکید بر ماهیت خطرناک تصمیم برای محدودسازی دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متحد هستند و ایران می‌خواهد پیامدهای چنین اقدامات پرمخاطره‌ای را خصوصا در این برهه که فرصت جدیدی برای دیپلماسی ایجاد شده، در نظر بگیرد. آنها بر حمایت کامل از نقش بی‌طرفانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مدیرکل آن در زمینه تلاش برای اجرای راستی‌آزمایی‌های ضروری و نظارت بر تعهدات هسته‌ای ایران ذیل برجام تأکید کردند».
تروئیکای اروپا در این بیانیه عنوان کردند: «سه کشور اروپایی و آمریکا همچنین نگرانی مشترک خود درخصوص اقدام اخیر ایران مبنی بر تولید اورانیوم تا سقف غنای ۲۰ درصد و اورانیوم فلزی را ابراز کردند. این فعالیت‌ها هیچ‌گونه توجیه موجه غیرنظامی ندارند. تولید اورانیوم فلزی گامی کلیدی در جهت تولید سلاح هسته‌ای محسوب می‌شود». در این بیانیه همچنین آمده است: «سه کشور اروپایی از چشم‌انداز بازگشت ایران و آمریکا به پایبندی به برجام استقبال کردند. سه کشور اروپایی و آمریکا بر عزمشان مبنی بر تقویت برجام و رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی جامع‌تر درخصوص برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران به همراه طرف‌های منطقه‌ای و جامعه بین‌المللی وسیع‌تر تأکید داشتند. سه کشور اروپایی و آمریکا به همکاری با یکدیگر برای رسیدن به این اهداف متعهد هستند». این چهار کشور همچنین ضمن ابراز نگرانی از «وضعیت حقوق بشر در ایران» خواستار آزادی زندانیانی شدند که به گفته آنها به صورت «دلبخواهی» بازداشت شده‌اند.
علاوه بر صدور این بیانیه و احتمالا در واکنش به اظهارات ظریف، دیروز یک مقام وزارت امور خارجه بریتانیا نیز با ادعای عدم پایبندی ایران به توافق هسته‌ای، گفت این کشورهای غربی نیستند که باید از این عدم پایبندی چشم‌پوشی کنند، بلکه ایران باید به پایبندی به توافق بازگردد.
جیمز کلِوِرلی، مقام وزارت امور خارجه انگلیس در امور خاورمیانه و شمال آفریقا، در گفت‌وگو با شبکه بی‌بی‌سی با ادعای اینکه ایران به توافق هسته‌ای پایبند نیست، گفت: «فکر نمی‌کنم ما باید سیگنالی مبنی بر این بفرستیم که قصد داریم از این عدم پایبندی چشم‌پوشی کنیم». او افزود: «این به ایران بستگی دارد، آنها هستند که شروط برجام را نقض می‌کنند، آنها هستند که می‌توانند کاری دراینباره انجام دهند و باید به پایبندی به توافق بازگردند». این اظهارات در حالی مطرح شد که جن ساکی، سخنگوی کاخ سفید نیز دراینباره با اشاره به اینکه «آمریکا به دنبال جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است»، مدعی شده بود ایران تا پایبندی به برجام فاصله زیادی دارد.
استقبال روسیه
برخلاف واکنش سرد تهران، مسکو مواضع جدید دولت جدید ایالات متحده را به فال نیک گرفته است. سخنگوی کاخ کرملین از تصمیم دولت جدید آمریکا درباره لغو ادعای دولت ترامپ مبنی بر بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران استقبال کرد. به گزارش ایسنا به نقل از ریانووستی، دمیتری پسکوف سخنگوی کاخ کرملین گفت که تصمیم دولت جدید آمریکا برای عدم اصرار بر بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خوب است. فشار تحریم‌ها موجب عدم اجرائی‌شدن توافق هسته‌ای شد. نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین نیز از تصمیم دولت بایدن برای لغو اعلام دولت ترامپ مبنی بر فعال‌شدن مکانیسم ماشه علیه ایران استقبال کرد. میخائیل اولیانوف در توییتر در واکنش به اقدام آمریکا نوشت: «کسانی که از مکانیسم بازگردانی سریع تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) و دیگر اقدامات مشابه که در بیشترین حد ممکن و حتی بیشتر از حد سیاست فشار حداکثری کاملا شکست‌خورده حمایت کردند، بدانند که دیررسیدن بهتر از هرگز نرسیدن است. اکنون زمان سیاست واقعی و دیپلماسی فرا رسیده است».
آمریکا امیدوار به همکاری برجامی با روسیه و چین
در عین حال، به گفته یک مقام آمریکایی، آمریکا امیدوار است در رابطه با برجام با روسیه و چین به همکاری برسد. یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که کشورش امیدوار است منافع مشترک واشنگتن با پکن و مسکو، زمینه همکاری درخصوص برجام را فراهم کند. به گزارش ایلنا به نقل از اسپوتنیک، این مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا وی با بیان اینکه روسیه و چین پیش از این در مذاکرات منتهی به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ میلادی نقشی سازنده داشتند، گفت که منافع مشترک احتمالا ادامه خواهد داشت. این مقام ارشد آمریکایی گفت به‌رغم اختلاف‌نظرهای جدی واشنگتن با مسکو و پکن، امکان همکاری با آنها درخصوص برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد. روسیه و چین، در طول سال‌های گذشته و در حین اقدامات متعدد دولت ترامپ علیه توافق هسته‌ای و ایران، در مخالفت با این اقدامات موضع گرفته بودند.
در عین حال در دوران پیش از مذاکرات و توافق هسته و زمانی که تحریم‌ها و قطع‌نامه‌های سازمان ملل علیه ایران در جریان بود، پکن و مسکو نیز در این زمینه با طرف‌های غربی همکاری داشتند. این خبر در حالی می‌رسد که علاوه بر موضع‌گیری‌های روس‌ها، هوا چونیینگ، سخنگوی وزارت خارجه چین نیز پنجشنبه در کنفرانسی خبری درخصوص گزارش‌های منتشرشده درباره مسئله هسته‌ای ایران عنوان کرد که از نظر پکن بازگشت ایالات متحده به برجام تنها راه خروج درست از بن‌بست هسته‌ای ایران محسوب می‌شود.
سرانجام، تماس بایدن با نتانیاهو
از طرف دیگر، آخر هفته زمان تماس‌ها و پیام‌های مقامات آمریکایی با طرف اسرائیلی نیز بود. جو بایدن که در اقدامی بی‌سابقه، تا سه هفته پس از ورود به کاخ سفید با نخست‌وزیر اسرائیل تماسی نگرفته بود، سرانجام با بنیامین نتانیاهو صحبت کرد. رییس‌جمهور جدید آمریکا با اعلام اولین گفت‌وگوی خود با نخست‌وزیر اسرائیل گفت دو طرف برای تقویت روابط آمریکا- اسرائیل درخصوص مسائل امنیتی منطقه، ازجمله ایران به‌طور مرتب در تماس هستند. بایدن در توییتر نوشت: «با نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل صحبت کردم و بر تعهد همیشگی ایالات متحده به امنیت متحدمان، اسرائیل تأکید کردم». وی ادامه داد: «تیم‌های ما برای تقویت همکاری‌های استراتژیک میان آمریکا-اسرائیل درخصوص تمام مسائل امنیتی منطقه ازجمله ایران، به‌طور مداوم در تماس هستند». پس از این تماس و اعلام تصمیمات جدید واشنگتن، رویترز گزارش داد مقامات ایالات متحده پیش از اعلام این تصمیمات به مقامات اسرائیل خبر داده بودند، اما شخص بایدن در تماسش با نتانیاهو دراینباره چیزی به وی نگفته است.
تقلیل جایگاه بن‌سلمان در روابط ریاض- واشنگتن
رویکرد بایدن در قبال دیگر رقیب منطقه‌ای ایران از این هم سردتر بوده است. آخر هفته گذشته، سخنگوی کاخ سفید در نشست خبری در پاسخ به پرسشی درباره روابط آمریکا و عربستان تأکید کرد طرف گفت‌وگوی بایدن، ملک سلمان خواهد بود و نه محمد بن‌سلمان. ساکی گفت: «ما در حال بازنگری در روابطمان با عربستان سعودی هستیم». او با اشاره به اینکه پرسیده می‌شود آیا رییس‌جمهور بایدن تماسی با محمد بن‌سلمان خواهد داشت، تصریح کرد که معمولا چنین تماس‌هایی میان همتایان و مقام‌های هم‌تراز اتفاق می‌افتد. ساکی گفت همتای رییس‌جمهور بایدن در عربستان ملک سلمان است نه محمد بن‌سلمان و در نتیجه احتمالا در زمان مناسب گفت‌وگویی میان او و ملک سلمان انجام خواهد شد.
این تأکید در حالی مطرح می‌شود که در سال‌های گذشته و در حالی که شایعاتی درباره وضعیت سلامتی ملک سلمان نیز مطرح بوده است، این محمد بن‌سلمان، ولیعهدش بوده که عملا اداره کشورش را بر عهده داشته و طرف مکالمه رسمی مقامات خارجی او بوده است. اقدامات بن‌سلمان در سال‌های گذشته در منطقه با حمایت دولت ترامپ همراه بود، اما همواره انتقاد دموکرات‌ها را در پی داشت. دولت بایدن پیش‌تر حمایت کشورش از جنگ سعودی‌ها در یمن را نیز متوقف کرده بود.
