فراز و فرودهای ساخت هسته بومی معاملات
«بومی‌سازی سامانه معاملات در مرحله آزمایشات مختلف قرار دارد.» این مهم را اواسط هفته گذشته مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس عنوان کرد.
هسته معاملات چیست؟
از قسمت مرکزی سامانه معاملات به‌عنوان هسته یاد می‌شود و به‌طور کلی هسته وظیفه مچینگ سفارش‌های خرید و فروش را بر عهده دارد و در واقع ایجاد‌کننده معاملات است اما نباید فراموش شود که سامانه معاملات نیز صرفا به معنای هسته معاملات به‌تنهایی نیست، بلکه ماژول‌ها یا بخش‌های خیلی زیادی در کنار هسته اصلی در حال فعالیت هستند تا سامانه بتواند به فعالیت اصلی خود بپردازد. در واقع به نرم‌افزاری که برای کاربردی خاص مورد‌استفاده قرار می‌گیرد ماژول گفته می‌شود. به‌عنوان مثال ماژولی که فقط اقدام به محاسبه قیمت پایانی می‌کند، ماژولی که وظیفه سفارش‌گذاری را بر عهده دارد، ماژولی که نمادها را از لحاظ تعداد و حجم مورد کنترل و ارزیابی قرار می‌دهد، همگی در کنار یکدیگر است که می‌توانند اکوسیستم معاملاتی (سامانه) را تشکیل دهند.
در اینکه بروز مشکلات در سیستم معاملاتی بازار سهام ایران موضوعی کاملا زیرساختی و فیزیکی است هیچ شکی وجود ندارد اما به دلیل تنگ‌شدن حلقه تحریم‌ها و همزمان، اوج‌گیری بروز اختلال در فرآیند داد و ستد‌های بورس تهران موضوعی تحت عنوان «بومی‌سازی سامانه معاملاتی» مطرح شد.
هر چند در بورسهای بزرگ دنیا زمان بروز اختلالات در سیستم معاملات به دلیل رد هر‌گونه شائبه، ناظر بازار اقدام به ابطال معاملات می‌کند اما در اغلب مواقع در بازار سرمایه کشور حتی طی چند سال گذشته که بورس از لحاظ تعداد سهامداران و حجم سفارش‌ها شرایطی همانند وضعیت فعلی را نداشت هم در موارد زیادی شاهد چنین رویکردی در بازار نبودیم، بنابراین برخی از سهامداران پاسوز هسته و به‌طور کلی سامانه معیوب معاملاتی شدند.
از آخرین به‌روزرسانی سامانه معاملات در بازار سرمایه که سامانه‌ای فرانسوی است حدود ۴ سال می‌گذرد و طی این سال‌ها با افزایش اقبال سرمایه‌گذاری در بخش مولد اقتصاد کشور روزبه‌روز شاهد بروز اختلالات بیشتری در فضای دادوستد سهام بودیم تا جایی‌که سیاست خام چند‌شیفته‌شدن بازار و پیامد‌های ناگوار آن برای قشر سرمایه‌گذار هم نتوانست مانع هنگ‌شدن سیستم معاملاتی شود و بعضا پیامد منفی شدید آن ارمغانی شد برای ماه‌‌های ابتدایی سال. در این حین شرکت مدیریت فناوری بورس تهران در اقدامی تازه بدون همکاری شرکت اصلی دست به افزایش ظرفیت سامانه معاملاتی موجود زد و تا حدودی توانست با ایجاد تغییر در کد ظرفیتها از فشار معاملات بکاهد.
در این میان پیشرفت سامانه بومی که در خرداد سال‌جاری ۱۰ درصد بود، اکنون به رقمی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصدی رسیده و گفته می‌شود که طی ۲ سال آینده به مرحله اجرا می‌رسد و تا آن زمان افزایش ظرفیت سامانه موجود در دستور کار سیاست‌گذاران بورس همچنان می‌ماند. مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران از آماری تازه پرده‌برداری می‌کند. به گفته روح‌الله دهقان ظرفیت سامانه معاملاتی بومی ۱۰۰ میلیون نفر است و مسلما با قابلیت ایجاد مصونیت در زمان ورود حجم عظیمی از سفارش‌ها همراه خواهد بود.
وی می‌افزاید: هرچند آمار و ارقام حاکی از این است که به‌تازگی تعداد تراکنش‌های بورس و فرابورس در مجموع به رقم ۴میلیون و ۱۰۰ هزار معامله در یک روز معاملاتی رسیده است اما اینکه ظرفیت ۱۰۰ میلیون نفری سامانه یقینا تراکنش‌هایی بیش از ارقام موجود را می‌طلبد نیز نکته حائز‌اهمیتی است که باید مورد توجه متخصصان داخلی قرار گیرد.
دهقان ادامه می‌دهد: در این میان برخی از صاحب‌نظران بازار سرمایه نظری متفاوت دارند و معتقدند که ترمیم سامانه معاملاتی فعلی در شرکت مدیریت فناوری بورس و اعتماد به این افراد در راستای ارتقای سامانه، رویدادی مطلوب‌تر از بومی‌سازی محسوب می‌شود. با این حال در صورتی‌که ظرفیت اعلامی را سامانه بومی در مرحله تست نتواند پاس کند قاعدتا نمی‌توان حساب ویژه‌ای روی آن باز کرد.
مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران تاکید می‌کند: بررسی وضعیت معاملاتی کارگزاری‌‌ها حاکی است که این شرکت‌ها به‌صورت مستقل سامانه‌ای تحت‌عنوان سامانه معاملات ندارند بلکه فقط با استفاده از سامانههای سفارش‌گذاری فعالیت می‌کنند، بر این اساس همزمان با بزرگ شدن بازار شرکت‌های مستقلی که در واقع پیمانکار شرکت‌های کارگزاری هستند نیز باید در راستای ارتقا و توسعه زیرساخت‌‌ها اینچنینی خود گام بردارند.
سامانه‌ای استراتژیک برای بورس
به گفته دهقان، سامانه معاملات در واقع سامانه‌ای است که توان انجام معاملات را دارد و برای صورت‌پذیرفتن دادوستدها مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین به‌عنوان یک محصول استراتژیک باید روی این سامانه مسلط بود و با استفاده از توان داخل کشور آن را تولید کرد. چند سالی می‌شود که شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به‌طور جدی دنبال این است که یک سامانه نرم‌افزاری بومی را در داخل کشور تولید کند. این سامانه پیچیده معاملات اکنون در مرحله تست و در محیطی مشخص، خارج از بازار قرار دارد و اکنون نیز بخش‌های خیلی زیادی باید در این سامانه تولید شود؛ بر این اساس فرآیند تولید زمانبر بوده و در واقع دانش فنی و بیزینسی در کنار یکدیگر در حال تولید سامانه بومی هستند.
وی تاکید می‌کند: هرچند تاسیس یک شرکت مشترک با دانشگاه تهران و استفاده از دانش فنی و علمی دانشگاه، مدیران بورسی و متخصصان همگی نشان از عزمی جدی در راستای تولید سامانه معاملات دارد اما به دلیل پیچیده‌بودن سامانه درصد تضمین موفقیت را به‌طور مشخص نمی‌توان اندازه‌گیری کرد چرا که مسیری است که در صورت حرکت درست، مسلما می‌تواند به نتیجه مطلوب برسد. در اینجا یک فاکتور اساسی را باید در نظر گرفت اینکه سامانه ها، سامانه‌هایی استراتژیک برای کشورند بنابراین تولید آن زمان و نیروی خاصی می‌طلبد. بر این اساس نباید انتظار داشت که طی ۶ ماه به سامانه‌ای رسید که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدل مطالعه شده و مدل‌هایی که روی این دست از سامانههای معاملاتی در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد، حداقل به ۴ تا ۵ سال زمان نیاز خواهد داشت. در ایران نیز از اوایل سال ۱۳۹۸ روی بومی‌سازی سامانه فعالیت اصلی آغاز شد و احتمالا تا ۲ سال آینده مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس تهران اضافه می‌کند: تعداد سهامدار و تعداد تراکنش در موضوع افزایش ظرفیت سامانه از نکات حائز اهمیتی هستند که باید مورد توجه قرار گیرد اینکه تعدادی سهامدار داشته باشیم به این معنی نیست که الزاما همگی قصد ورود به سیستم و انجام تراکنش دارند. در حال حاضر هم افرادی که سهامدار سهام عدالت هستند نیز همگی در جریان داد وستد‌های بازار سهام فعال نیستند، بنابراین تعداد جامعه سهامداری جزو فاکتورهای درجه اول نیست. تعداد سهامداران به‌طور معمول در سامانههای پس از معاملات و در بخش‌هایی همانند توزیع سود، افزایش سرمایه و مواردی از این قبیل قابل اهمیت ارزیابی می‌شود، در حالی که سامانههای معاملاتی حساسیت شدیدی روی تعداد تراکنش دارند. اکنون نیز ظرفیت پیش‌بینی شده برای سامانه بومی خیلی بیشتر از نیازهای فعلی است به‌طوری که انتظار می‌رود جمعیت ۱۰۰ میلیون نفری با تعداد تراکنش‌هایی خیلی بالاتر نیز با استفاده از این سامانه صورت پذیرد.
کلیت سامانه معاملاتی بورس در سال ۱۳۸۷ خریداری و آخرین بار در سال ۱۳۹۵ به روز رسانی شد. با این حال در حوزه تولید محصولات استراتژیک موضوع مقرون به صرفه بودن اهمیت چندانی نخواهد داشت، گرچه با وضعیت نرخ دلار تولید چنین محصولی در مقابل خرید آن یقینا مقرون به صرفه‌تر است. به‌عنوان مثال خرید محصول گندم حتی با قیمت فعلی دلار در برابر تولید داخلی آن به دلیل مصرف آب و سایر موارد مقرون به صرفه است اما به دلیل استراتژیک بودن، چنین محصولی باید در داخل کشور تولید شود بنابراین در حوزه بومی‌سازی نیز چنین موضوعی مصداق پیدا می‌کند.
دهقان خارج نشان می‌کند: فارغ از چنین مواردی، در صورتی که رویدادی به وقوع بپیوندد که عدالت معاملات به هر دلیلی برهم خورد، شرکت مدیریت فناوری فقط مجاز به ارائه نظرات فنی است و ابطال معاملات با تشخیص بورس‌ها قابل انجام خواهد بود.
با این حال هدف اصلی مدیریت فناوری بورس ارائه سیستمی بومی با توانایی رقابت با سامانههای معاملاتی در بورسهای بزرگ دنیاست هر چند سامانه در داخل کشور مورد استفاده قرار خواهد گرفت اما باید ظرفیتها به گونه‌‌ای طراحی شود که توانایی رقابت با سیستم‌های بین‌المللی را داشته باشد. در ماه‌‌های ابتدایی سال جاری موضوعات کوتاه مدت در دستور کار قرار گرفت که اصلاح بیزینس در راستای کاهش فشار سامانه معاملات یکی از این موارد بود اما در حقیقت بیزینس خیلی اصلاح نشد و به تبع آن موفقیت چندانی نیز در این زمینه حاصل نشد. با این حال برنامه میان مدتی مبنی بر اصلاح سامانه معاملاتی موجود نیز مورد توجه قرار گرفت به‌طوری که همزمان با انجام اصلاحات، سامانه بتواند با فشار بیزینس همگام شود که خوشبختانه در اوایل شهریور ماه به‌صورت کامل این مهم محقق شد. اکنون نیز سامانه معاملاتی موجود به شکلی تغییر ظرفیت داده که با فشار‌های فعلی در حال فعالیت است. بنابراین چنین افزایش ظرفیتی با اینکه حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از مسیر طی شده اما همچنان در سامانه موجود تداوم خواهد داشت و تا اواسط سال ۱۴۰۰ تمام توسعه‌های ممکن در سامانه معاملاتی موجود به‌طور کامل صورت خواهد گرفت. تولید سامانه معاملاتی بومی نیز از برنامه‌های بلند‌مدتی است که در حال سپری کردن فرآیند تولید است و امیدواریم تا ۲ سال آینده راه‌اندازی شود.
از تجربیات سایر کشورها استفاده کنیم
علی‌رضا تاجبر، کارشناس بازار سرمایه در این خصوص معتقد است: در واقع سامانههای معاملات در دنیا در انحصار چند شرکت هستند و این‌طور نیست که حتی بورس‌هایی بسیار بزرگ‌تر از بورس ایران هم سامانه بومی داشته باشند. به‌طور معمول سامانه به‌صورت نرم‌افزار از چنین شرکت‌هایی خریداری می‌شود و عمدتا بورس‌هایی در حد و اندازه بورس ایران به دنبال سامانه بومی نمی‌روند.وی می‌افزاید: تجربه‌ای بد‌تر در سطح ملی داریم به‌طوری که طی چند سال گذشته قرار بود سیستم عاملی بومی داشته باشیم و چنین مساله‌ای که طرحی ملی بود متاسفانه با شکست مواجه شد و نشان داد که همه چیز را نباید بسازیم، باید از تجربه دیگران نیز استفاده کنیم و سامانههای آزمایش شده را در بورس کشور اجرایی کنیم.تاجبر تاکید می‌کند: به‌طور کلی بنده به چنین طرحی خوش‌بین نیستم و اجرای آن تا حدودی بعید به نظر می‌رسد با این حال در صورت اجرایی شدن تحمل این بار از معاملات توسط سامانه بومی دور از انتظار خواهد بود. زمانی که از سامانه بومی صحبت می‌شود پیام‌رسان‌های بومی در اذهان فعالان بازار یادآوری می‌شود، با اینکه بابت طراحی این پیام‌رسان هزینه تقریبا ۱۰۰ میلیارد تومانی صرف شد اما نتیجه خاصی در بر نداشت. بنابراین تجربیات مختلف داخلی نشان می‌دهد که باید در این زمینه تجربیات سایر کشورها مورد استفاده قرار گیرد، اکنون موضوع خریداری در میان نیست و فقط بحث به روز‌رسانی است که تحریم‌ها مانع از این اتفاق نیز شده‌اند. با رویکردی منصفانه مشاهده می‌شود که شرکت مدیریت فناوری بورس تهران فعالیت‌‌های توسعه‌ای زیادی در زمینه افزایش ظرفیتها انجام داده است به‌طوری که اکنون سامانه معاملاتی موجود توانسته معاملات بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومانی را به راحتی انجام می‌دهد و مشکلات ۷ تا ۸ ماه گذشته در فضای وجود معاملاتی ندارد.
