اقتصاد چگونه در برابر سیاست می‌ایستد؟
اگرچه در یک سال و نیم گذشته اتحادیه اروپا تنها در حرف و شعار پایبندی خود را با توافق بین‌المللی برجام اعلام می‌کرد و در عمل هیچ اقدام گره‌گشایی از سوی اعضای این اتحادیه در مسیر کاهش اثرات تحریم امریکا علیه اقتصاد ایران صورت نگرفت اما اعلام فعال شدن «مکانیزم‌های جدید» از سوی اعضای این اتحادیه سوالی جدید را به وجود آورده که آیا این اقدام اثر منفی جدیدی بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت؟
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و انگلیس می‌گوید تاریخ تجارت مشترک میان ایران و اروپا نشان داده که حتی در صورت به وجود آمدن اختلافات سیاسی نیز تجارت مشترک هیچگاه به صفر نرسیده و این فرآیند احتمالا در شرایط فعلی نیز تداوم خواهد یافت. ایران از گذشته راه‌حل‌هایی را برای عبور از این دشواری‌ها پیدا کرده و در شرایط فعلی نیز می‌توان به گزینه‌های موجود فکر کرد. در شرایطی که پس از سال‌ها مذاکره و گمانه‌زنی سرانجام ایران و شش کشور قدرتمند جهانی در قالب توافق برجام، برای برنامه هسته‌ای ایران به راه‌حلی قطعی دست یافته بودند، راه‌حلی که از یک سو تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را کنار می‌زد و از سوی دیگر حق غنی‌سازی اورانیوم را برای ایران به رسمیت می‌شناخت، در اردیبهشت سال 97، دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا اعلام کرد که کشورش به‌طور یک‌طرفه از توافق هسته‌ای خارج خواهد شد و بار دیگر تحریم‌ها را علیه اقتصاد ایران فعال خواهد کرد. این اقدام کاخ سفید که بر خلاف مقررات بین‌المللی و در خلاف مسیر تعیین شده در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل اجرایی شد، در کنار ایران، صدای اعتراض بسیاری از کشورها را نیز در آورد. فدریکا موگرینی، مسوول وقت سیاست خارجه اتحادیه اروپا، به فاصله چند دقیقه پس از اعلام تصمیم ترامپ، در اظهاراتی رسمی اعلام کرد که این اتحادیه به توافق هسته‌ای با ایران پایبند است و تلاش خود را در مسیر کاهش اثرات تحریم‌های امریکا به کار خواهد گرفت.
هرچند در ابتدا به نظر می‌رسید با توجه به عزم جهانی که علیه تصمیم کاخ سفید به وجود آمده، تحریم‌های جدید امریکا راه به جایی نخواهد برد اما اعلام حمایت‌های کشورهای اروپایی از توافق برجام تنها جنبه شعار داشت و با وجود تاکیدات مکرر سران این اتحادیه بر لزوم حفظ این توافق، در عمل شرکت‌های اقتصادی اروپایی از ترس تحریم و تهدیدهای امریکا ترجیح دادند ریسک حضور و باقی ماندن در اقتصاد ایران را نپذیرند و همین امر باقی ماندن اروپا در برجام را در حد سخن و شعار تقلیل داد.
ایران برای مشخص شدن موضع عملی اروپا بیش از یک سال صبر کرد و پس از آن نیز در چند مرحله عمل به تعهدات برجامی خود را کاهش داد و اعلام کرد که هر زمان اروپا برجام را اجرا کند، ایران نیز حاضر است به تعهدات خود بازگردد. با توجه به اینکه اروپا هیچ واکنش عملی به این سیاست ایران نشان نداد، سرانجام با اعلام دولت، گام پایانی کاهش تعهدات برجامی برداشته شد و ایران اعلام کرد که بار دیگر بدون هیچ محدودیتی، نیازهای خود در انرژی هسته‌ای را دنبال خواهد کرد و در چارچوب قوانین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اورانیوم مدنظر خود را غنی‌سازی می‌کند.
چند روز پس از اعلام این تصمیم، اتحادیه اروپا اعلام کرد که مکانیزم‌های جدید را فعال خواهد کرد و از ایران برای این تصمیم در چارچوب برجام توضیح خواهد خواست. در متن بیانیه فرانسه، انگلیس و آلمان ادعا شده: با توجه به اقدامات ایران، انتخاب دیگری نداشتیم. برای ثبت نگرانی‌های‌مان و اینکه ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست به کمیسیون مشترک رجوع می‌کنیم.
اروپا و اقتصاد ایران
هرچند در ماه‌های گذشته، تمام گزینه‌های اروپا مانند کانال مالی اینستکس راه به جایی نبردند و فعالان اقتصادی ایران اعلام کردند که عملا به همکاری و همراهی اروپایی‌ها در شرایط تحریم امیدی ندارند اما بیانیه اخیر این اتحادیه سوالی جدید به وجود آورده که آیا اقتصاد ایران باید خود را آماده تبعات منفی جدیدی کند؟ کارشناسان و فعالان اقتصادی در روزهای گذشته پاسخ‌هایی نسبتا مشابه به این سوال داده‌اند. از سویی آنچه در ماه‌های گذشته رخ داده، نشان داده که برخلاف سخنان سیاسی، در عرصه اقتصاد اروپا عملا با تحریم‌های امریکا همراهی کرده است. هرچند مقامات سیاسی اروپا در ماه‌های گذشته از برجام حمایت کرده‌اند اما در این کشورها، بخش خصوصی و غیردولتی نقش محوری را در اقتصاد دارد و بسیاری از شرکت‌های اروپایی با توجه به تهدیدهای دولت ترامپ از یک سو و حجم بالاتر شراکت‌شان با امریکا از سوی دیگر، تصمیم گرفتند در اقتصاد ایران باقی نمانند و این شرکت‌ها پس از اردیبهشت سال قبل، خیلی زود از اقتصاد ایران خارج شدند. از سوی دیگر آمارهایی که از تجارت ایران و اروپا در ماه‌های گذشته منتشر شده نشان می‌دهد حجم تجارت مشترک میان دو طرف به شکل قابل توجهی کاهش یافته و صادرات ایران به اروپا افتی نزدیک به 90 درصدی را تجربه کرده است. در حال حاضر در میان 10 شریک اصلی واردات و صادرات ایران، تنها آلمان به عنوان پنجمین صادرکننده کالا به ایران باقی مانده و اعداد تجارت مشترک بسیار پایین آمده است. از این رو فعال شدن مکانیسم ماشه نیز نمی‌تواند تاثیر عجیبی بر آمار تجارت ایران بگذارد.
یحیی آل‌اسحاق، وزیر اسبق بازرگانی و رییس اتاق بازرگانی ایران و عراق در این رابطه می‌گوید: «به هر حال هیچ کس از اینکه اروپایی‌ها به وعده خود وفادار بمانند ناراضی نیست اما باید توجه داشت که آرزوها و آلام ما نیست که حقیقت را رقم می‌زند. ایران یک سال و نیم منتظر اروپایی‌ها ماند ولی آنها فقط وعده دادند و نهایتا کنار ایالات متحده که شریک بزرگ‌شان است ماندند. از سوی دیگر باید توجه داشت که کل مراودات ما با اروپا به دو میلیارد دلار می‌رسد که از این مقدار تنها ۴۰۰ میلیون دلار صادرات است و مابقی واردات. حال آنکه مراوده اقتصادی ایران و عراق در سال گذشته ۱۳ میلیارد دلار و در سال جاری تاکنون ۹ میلیارد دلار بوده است. درنتیجه مراودات ایران و اروپا چندان تعیین کننده هم نیست. همانطور که گفتم اگر اروپایی‌ها به وعده‌های خود عمل می‌کردند بهتر بود ولی اکنون باید از فرصت سوزی جلوگیری کنیم. اروپا عملا از یک سال و نیم قبل مراودات خود را با ایران کاهش داد درنهایت مکانیسم ماشه بیش از آنکه تاثیراتی در مراودات اقتصادی داشته باشد، مانند جنگ روانی عمل خواهد کرد. در هر حال باید واقع بین باشیم و بپذیریم اروپا ایالات متحده را متحد اصلی خود می‌داند.»
حفظ تجارت سنتی
با وجود محدودیت‌هایی که تحریم‌ها به وجود آورده و البته اختلاف نظرهای جدیدی که میان ایران و کشورهای اروپایی در اجرای برجام وجود دارد، اما آمار تجارت با اروپا صفر نشده است و امیر هوشنگ امینی، دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و انگلیس معتقد است که صفر نخواهد شد. او می‌گوید: ایران و اروپا و به‌طور خاص انگلیس از سال‌ها قبل یک تجارت سنتی و طولانی مدت داشته‌اند که در تمام سال‌های گذشته با وجود محدودیت‌ها و اختلاف نظرهای سیاسی راه خود را ادامه داده است. حتی آمارهایی که از تجارت کشور در سال گذشته منتشر شد نشان داد که میزان صادرات انگلیس به ایران و صادرات ما به انگلیس در شرایط تحریم و محدودیت‌های تجاری قابل قبول بوده است. دبیرکل اتاق ایران و انگلیس با اشاره به مشکلاتی که در ماه‌های گذشته در این مسیر به وجود آمده، اظهار کرد: از سویی شرکت‌های بزرگ انگلیسی با توجه به روابطی که با امریکا دارند، عملا نتوانستند با توجه به تحریم‌ها در اقتصاد ایران باقی بمانند و از سوی دیگر، با توجه به تحریم‌های بانکی نقل و انتقال پول میان کشورها نیز دشوار شده است. اما با این وجود ما تجارت مشترکی داریم که ادامه پیدا کرده است برای مثال در حوزه دارو یا دیگر بخش‌هایی که از گذشته تجارت وجود داشته، ارتباطات حفظ شده است.
به گفته امینی، هرچند فعال شدن مکانیزم ماشه می‌تواند در همکاری‌های اقتصادی و سیاسی دو طرف یک گام رو به عقب به شمار رود اما همچنان این امید وجود دارد که دو طرف به راه‌حلی در این حوزه رسیده و اختلاف‌ها را کاهش دهند. شرکت‌های کوچک و متوسط انگلیسی که لزوما با امریکا همکاری مشترک ندارند، در شرایط فعلی گزینه خوبی برای همکاری‌های اقتصادی به شمار می‌روند.
هرچند در سال‌های گذشته اقتصاد تلاش کرده راه خود را از سیاست جدا کند اما فشارهای سیاسی دولت امریکا، در بسیاری از بخش‌ها، شرکت‌های خارجی را تحت تاثیر قرار داده است. ظرفیت‌های اقتصادی ایران و بازار مهم این کشور برای شرکت‌های اروپایی همواره یک فرصت مهم به شمار رفته و از این رو اگر راه‌حلی پیدا شود، قطعا حرکت به سمت حفظ تعاملات ادامه خواهد یافت. هرچند در صورت بازنگشتن اروپایی‌ها نیز ایران اعلام کرده راهبرد خود را در گسترش همکاری‌های تجاری با همسایگانش قرار داده و حرکت در مسیر افزایش چهار برابری صادرات به کشورهای منطقه را آغاز کرده است.
