پیدا و پنهان حذف صفر از پول ملی

در این زمینه در روزهای گذشته مجید صنیعی، رییس «سازمان تولید اسکناس و مسکوک» بانک مرکزی، با اعلام اینکه «این طرح متوقف نشده و بانک مرکزی از لحاظ نظری و اجرایی آمادگی لازم را برای اجرا دارد» گفته بود: «برای اجرای این طرح لازم است ابتدا تورم نزولی و تثبیت شده باشد.» همچنین اکبر کمیجانی، معاون اقتصادی بانک مرکزی نیز به تازگی در این خصوص گفته بود: «بانک مرکزی تلاش خواهد کرد ابتدا در قالب سیاست‌هاى پولى در جهت ثبات قیمت‌ها گام بردارد و پس از کنترل تورم در جهت تقویت ارزش پول ملى، «اصلاح واحد پول» نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.»این موضوع نشان می‌دهد از دیدگاه بانک مرکزی، اجرای طرح حذف صفرها از واحد پول ملی، مستلزم اصلاح قانون موجود از یک سو و اصلاح شرایط اقتصادی (مثل کنترل نرخ تورم) از سوی دیگر است. از سوی دیگر، پیش از این نیز پژوهشی در پژوهشکده پولی و بانکی و زیر نظر محمدهادی مهدویان، مدیر کل اقتصادی پیشین بانک مرکزی انجام شده بود که ضمن مرور تجربیات کشورهای دیگری که طرح حذف صفر از واحد پول در آنها اجرا شده، ملزومات اجرای این طرح در ایران را بررسی کرده بود. در این پژوهش ضمن اشاره به «ضرورت کنترل تورم» برای اجرای این طرح، به ساختار و ترکیب نامتناسب اسکناس‌های فعلی نیز اشاره و بر لزوم تغییر نظام‌های پرداخت و نسبت‌بندی اسکناس و سکه در کشور تاکید شده بود. دنیای اقتصاد در این بررسی که توسط «هادی کوزه‌چی» نوشته شده است، برخی از راهکارهای قابل اجرا را برای متناسب سازی اسکناس‌ها در کشور با روند قیمت‌ها و اصلاح نظام پرداخت با ترکیب بهینه از اسکناس و مسکوک بررسی می‌کند.در کنار این موضوع این سوال‌ها نیز به بحث گذاشته شده است: حذف صفر از واحد پول ملی چه مزایایی دارد و چه پیامدهای منفی می‌تواند به دنبال داشته باشد؟ آیا با کوچک شدن ارقام اسکناس‌ها با حذف صفر از واحد پول، بخشی از مشکلات اقتصاد ایران حل خواهد شد؟ با توجه به تورم فعلی، چند سال دیگر طول خواهد کشید که یک «صفر دیگر» به قیمت‌های موجود در اقتصاد کشور اضافه شود؟ زمان برگشت صفرها به دلیل تورم بالا و تقریبا دورقمی که در همه‌ سال‌های دوره بعد از انقلاب (به جز سال‌های 1364 و 1369) در اقتصاد کشور وجود داشته، به طور مرتب و هر چند سال یک‌بار، یک صفر بر قیمت‌های کالاها و خدمات موجود در اقتصاد کشور اضافه شده است. در ابتدا این موضوع باید مورد محاسبه قرار گیرد که در صورت تداوم روند تورمی در کشور، در چه بازه زمانی صفرهای حذف شده (احتمالا سه صفر یا چهار صفر)، با روند رشد قیمت‌های احتمالی فعلی در سال‌های آتی، دوباره در قیمت‌ها ظاهر خواهد شد. شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران (شاخص تورم) بر اساس آمارهای ارائه شده توسط بانک مرکزی در 35 سال گذشته، در این محاسبه مدنظر قرار گرفته است. تورم متوسط برای سال 1392، معادل 35 درصد لحاظ شده است. براساس آمارها، شاخص از عدد 0.34 در سال 1357 به حدود 176.2 در سال 1392 رسیده است که نشان­‌دهنده 518 برابرشدن متوسط قیمت­‌ها در ایران در یک بازه زمانی 35 ساله است. با استفاده از فرمول زیر تورم متوسط 35 سال اخیر قابل محاسبه خواهد بود: 35(تورم متوسط + 1 ) × 0.34 = 176.2 با حل معادله فوق، متوسط تورم کشور در یک بازه زمانی طولانی 35 ساله و برای دوران بعد از انقلاب براساس قیمت­‌های رسمی و شاخص‌­های اعمال شده بانک مرکزی، برابر با 19.6 درصد و تقریبا برابر با 20 درصد خواهد بود. در جدول یک زمان لازم برای بازگشت صفرها در صورت تداوم بلندمدت تورم متوسط فوق، محاسبه شده است.

با توجه به تورم بالای موجود در کشور و برطرف ­نشدن دلایل ریشه‌­ای تورم، در صورت تداوم روند گذشته، بازگشت صفرها نسبتا سریع خواهد بود. جدول 2 دوره زمانی لازم برای 10 برابر ­شدن قیمت­‌ها را در آمریکا نشان می‌دهد که برابر با 65 سال است. به این ترتیب در آمریکا، در یک نسل شاهد اضافه شدن یک صفر به قیمت‌ها هستیم؛ در حالی که در ایران در بازه زمانی مشابه، بیش از چهار صفر بر قیمت‌ها اضافه شده است.

ارزش روز اسکناس‌­های منتشرشده می‌توان براساس مقایسه شاخص قیمت مصرف­‌کننده (CPI) از زمان انتشار اسکناس­‌ها تاکنون، معادل قدرت خرید بزرگ­ترین اسکناس چاپ­ شده برای زمان امروز را محاسبه کرد. بیشترین قدرت خرید مربوط به زمان انتشار اسکناس 10 هزار ریالی در سال 1351 بوده است. این اسکناس بر اساس تعدیل تورم، معادل یک اسکناس حدودا 1.2 میلیون تومانی در سال 1392 است. هرچند به‌دلیل گسترش پرداخت‌های الکترونیکی در سال‌های اخیر، شاید نیاز به اسکناس 1.2 میلیون تومانی چندان وجود نداشته باشد، ولی مقایسه فوق نشان می‌دهد که چاپ اسکناس‌ها از شاخص تورم عقب ماندگی شدیدی پیدا کرده است. با مقایسه قدرت خرید تعدیل­ شده برای اسکناس‌­های چاپ­ شده، مشخص است که مشکل اصلی فعلی، کم ­بودن ارزش اسکناس در حال حاضر نسبت به رشد شاخص قیمت‌­ها و تورم در 40 سال گذشته است. با حذف صفرها این مشکل به هیچ عنوان برطرف نمی­‌شود؛ در حالی­‌که بسیاری از کارشناسان یکی از دلایل اصلی اجرای این طرح را مزایایی مانند کاهش هزینه مدیریت اسکناس، سرانه اسکناس، صرفه‌­جویی در شمارش و ... عنوان می­‌کنند که دلیل درستی نیست. با حذف صفرها قدرت خرید اسکناس جدید تغییر نمی‌­کند و در نتیجه اهداف فوق تحقق نمی‌­یابد، مگر آنکه در واحد پولی جدید، اسکناسی با ارزش بیشتر نیز منتشر شود. به عنوان مثال فرض کنید با حذف 4 صفر، اسکناس 100 هزار ریالی فعلی به اسکناس 10 واحد پولی جدید تبدیل شود. آیا قدرت خرید این اسکناس تغییر کرده است؟ جواب نه می­‌باشد. به این ترتیب برای خرید هر کالا و خدمات به همان تعداد قبلی اسکناس نیاز داریم و در نتیجه اکثر مزایایی که برای حذف صفرها عنوان می‌­شود، عملا صحیح نیست، مگر آنکه اسکناس درشتی در واحد پولی جدید مثلا 500 واحد پولی جدید منتشر شود. نکته درستی که در این حالت می­‌توان مطرح کرد آن است که می­‌توان همین کار را در حال حاضر نیز انجام داد. مزایای حذف صفرها عموما مزایای درج شده در جدول 3 به‌عنوان مزیت برای حذف صفرها عنوان می‌­شود. این موارد براساس مطالعه منتشر­شده که در جست‌وجوها یافت شد و از نظرات برخی کارشناسان استخراج شده است. در نهایت نمره‌­ای برای هر مزیت، با توجه به شرایط امروز اقتصاد کشور در حالت اول و نمره مثبت در زمان رسیدن به ثبات و تورم پایین (حالت دوم)، ارائه شده است. این نمره بر اساس دیدگاه این پژوهش است و وزن یکسانی به مزایا داده شده است. برای عمیق‌تر نمودن مطالعه، می‌توان این جداول را توسط کارشناسان بانکی وزن‌دهی کرد. با مقایسه می‌توان مشاهده کرد که تنها در صورت رسیدن به ثبات نسبی در قیمت‌ها و ریسک کمتر شرایط اقتصاد کلان کشور، مزایای اجرای طرح حذف صفرها بیشتر از معایب آن خواهد بود. نمره‌دهی و وزن‌دهی به موارد ذکرشده توسط گروهی از کارشناسان می‌تواند به دقیق‌تر شدن نتیجه بررسی منتهی شود. پیشنهاد و نتیجه‌­گیری حذف صفر به خودی خود امر چندان مثبت یا منفی نیست و مشکل خاصی را حل نمی‌­کند. حذف صفر از پول ملی مشکلات اقتصادی فعلی را رفع نخواهد کرد و علاوه ­بر آنکه تاثیر خاصی نیز بر روی تورم ندارد، در حالی­‌که هزینه­‌های اضافی بر اقتصاد کشور تحمیل می­‌کند. البته، در صورت کنترل تورم و ثبات ارزی و تعادل در سیاست­‌های پولی و مالی کشور، می‌توان به افزایش اعتماد مردم به پول ملی در سایه اجرای این امر امیدوار بود. باید توجه شود که این تغییر فقط یک تغییر اسمی است و تغییر واقعی در سایر پارامترهای واقعی اقتصادی رخ می‌­دهد، به طوری کلی نکات مهم زیر باید مدنظر باشد: 1- بی­‌ربط بودن تعداد صفرهای اسکناس با ارزش­‌گذاری پول ملی. 2- به طور کلی اجرای طرح حذف صفر از پول ملی، تاثیری در تورم ندارد یا تاثیر آن بسیار اندک است، تورم درصد تغییر قیمت‌ها است و تعداد صفرهای پول‌هایی تفاوت عمده و چشمگیری در درصد تغییرات ایجاد نمی‌کند که بتواند در نرخ تورم تاثیرگذار باشد. 3- حذف صفر عملی کاملا سمبلیک و نمادین است. 4- این امر نیاز به آماده‌­سازی افکار عمومی دارد و پیش­‌نیاز این امر، ثبات در سطح کلان اقتصادی و اعتماد بالای مردم به مجریان و سیستم اقتصادی کشور است. در حال حاضر با توجه به تورم بالا و نوسانات ارزی و تحریم­‌ها، چنین پیش‌­نیازی وجود ندارد. 5- حذف صفرها از پول ملی هیچ‌گونه تاثیری در میزان صادرات و واردات نخواهد داشت. پیشنهادهای زیر به عنوان نتیجه‌­گیری ارائه می‌­شود: 1- اجرای برنامه‌ اصلاح پولی به زمانی پس از فروکش کردن آثار و تبعات هدفمندی یارانه‌ها (مرحله دوم) و نوسانات ارزی و مدیریت مناسب تورم موکول شود. به صورت خاص با تعیین هدفی مانند آنکه بعد از ثبات در اقتصاد به نحوی که تورم متوسط به مدت دو سال زیر 10 درصد باشد، اجرای این طرح می‌­تواند مناسب ارزیابی شود و اثرات مثبت آن بیش از منفی ارزیابی شود. 2- در کوتاه‌مدت برای حل معضل نظام پرداخت‌های کشور، بانک مرکزی می‌تواند نسبت به چاپ قطع‌های درشت‌تر اسکناس اقدام کند. با توجه به مقایسه تاریخی، اسکناس‌­های 200 هزار ریالی تا یک میلیون ریالی حداقل‌های ممکن هستند. همچنین باید ایرادات قانونی مترتب بر انتشار ایران‌چک‌ها نیز برطرف سازد. بانک مرکزی می­‌تواند با تقویت امحای اسکناس‌های فرسوده و خُرد، تعداد برگ اسکناس سرانه را به سطح مناسبی برساند. 3- در زمان اجرای طرح، حذف 4 صفر مناسب‌تر از حذف 3 صفر است. مردم کشور به حذف چهار صفر به‌طور ناخودآگاه عادت کرده‌­اند و برای خریدها عموما چهار صفر را از پول ملی حذف کرده‌­اند.